Ana dilində müşahidə edilən problemlər təkcə qrammatik və ya fonetik deyil, dərin sosial, pedaqoji və mədəni əsaslara malikdir.
Bu sözləri AzEdu.az-a açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov söyləyib.
Müsahibimiz qeyd edib ki, Azərbaycan dili xalqın milli kimliyinin daşıyıcısı, dövlət müstəqilliyinin ideoloji dayağı kimi strateji əhəmiyyət daşıyır:
"Bu məsələnin kökü həm tədris sistemindəki metodoloji çatışmazlıqlarda, həm də cəmiyyətin dilə olan münasibətində axtarılmalıdır. Azərbaycan dili xalqın milli kimliyinin daşıyıcısı, dövlət müstəqilliyinin ideoloji dayağı kimi strateji əhəmiyyət daşıyır. Lakin bu dəyərin qorunması üçün yalnız məktəb deyil, bütövlükdə sosial mühit, media və ailə institutları sinxron şəkildə fəaliyyət göstərməlidir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında Qanunu”nun 5.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, təhsil prosesi milli-mənəvi dəyərlərə əsaslanmalı, dövlət dilində tədris təmin olunmalı və hər bir təhsilalanın dil bacarığını inkişaf etdirməlidir. “Ümumi təhsil haqqında Qanun”un 7.3-cü maddəsində isə açıq şəkildə vurğulanır ki, şagirdlər dövlət dilini sərbəst yazıb-oxumaq, ədəbi norma çərçivəsində düzgün istifadə etmək bacarığına malik olmalıdırlar. Amma real vəziyyət göstərir ki, bu tələblər sistemli şəkildə yerinə yetirilmir. DİM-in son buraxılış imtahanlarının nəticələrinə əsasən, şagirdlərin 47%-i orfoqrafiya və leksik səhvlər buraxır, 31%-i isə nitq strukturunda fikrini ardıcıl ifadə edə bilmir. Bu, dilin məktəb səviyyəsində öyrədilməsinin mexaniki, ezberçi xarakter daşıdığını təsdiqləyir".
Məsələnin mənfi tərəfi ondan ibarətdir ki, cəmiyyət dil mədəniyyətini məktəbin məsuliyyəti kimi görür. Halbuki ana dilinin qorunması ictimai məsuliyyət məsələsidir:
"Elm və Təhsil Nazirliyi son illərdə ana dili tədrisinin keyfiyyətini artırmaq üçün mühüm addımlar atıb. Yeni fənn kurikulumu dilin yalnız qrammatik aspektini deyil, həm də nitq mədəniyyəti, ünsiyyət bacarıqları və mətn təhlilinə əsaslanan modelin tətbiqini nəzərdə tutur. Bu, müsbət dəyişiklikdir və müasir təhsil standartlarına uyğundur. Nazirliyin təşəbbüsü ilə hazırlanmış yeni dərsliklərdə funksional savadlılıq, nitq praktikası və mətn əsaslı düşünmə metodları geniş yer alıb. Bununla belə, bu islahatların praktik nəticələri üçün müəllim hazırlığı sistemində eyni tempdə yenilənmə aparılmalıdır. Çünki dilin öyrədilməsi sadəcə “dərs keçmək” deyil, şagirdin dilə münasibətini formalaşdırmaq prosesidir.
Məsələnin mənfi tərəfi ondan ibarətdir ki, cəmiyyət dil mədəniyyətini məktəbin məsuliyyəti kimi görür. Halbuki ana dilinin qorunması ictimai məsuliyyət məsələsidir. Televiziya, radio, sosial media və gündəlik məişət nitqindəki pozuntular məktəbdə formalaşan bilikləri sıradan çıxarır. Sosial şəbəkə analizləri göstərir ki, Azərbaycan dilində yazılmış paylaşımların təxminən 40 faizində orfoqrafik, 25 faizində isə sintaktik və üslubi səhvlər mövcuddur. Bu rəqəm sadəcə dil biliyinin deyil, dilə münasibətin göstəricisidir. İnsanlar üçün düzgün danışmaq artıq “zərurət” deyil, “opsiya” kimi görünür.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, ana dilinin keyfiyyətli tədrisi yalnız məktəbin işi kimi deyil, milli siyasətin əsas istiqaməti kimi qəbul olunur. Məsələn, Finlandiyada dövlət dilində təhsil hər bir təhsil pilləsində mədəniyyət və kimliklə inteqrasiya olunub, oxu və danışıq bacarıqları məktəbəqədər yaşdan etibarən oyunlarla, ədəbiyyatla və mədəni fəaliyyətlə formalaşdırılır. Koreyada “Milli Dil Mədəniyyəti Proqramı” çərçivəsində dövlət televiziyaları və sosial media platformaları üzərindən dil mədəniyyətinə nəzarət həyata keçirilir. Estoniyada isə ana dili tədris planı rəqəmsal alətlərlə birləşdirilib və məktəbdənkənar mühitdə dil təcrübəsini artırmağa yönəlib. Bu ölkələrdə nəticə aydın görünür: şagirdlərin 90 faizdən çoxu PISA-nın oxu savadlılığı üzrə ortalamanın üzərində nəticə göstərir".
Əgər məktəb bu gün dilin qrammatikasını öyrədirsə, cəmiyyət onun estetikasını və mənəvi dəyərini yaşatmalıdır:
"Azərbaycan bu istiqamətdə müsbət addımlar atır. Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən “Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisinin keyfiyyətinin artırılması konsepsiyası” üzərində aparılan işlər, “Dərsliklərin monitorinqi” və “Nitq mədəniyyəti üzrə müəllim təlimləri” kimi proqramlar sistemli yanaşmanın başlanğıcıdır. Lakin bu prosesin davamlı və effektiv olması üçün dilin yalnız məktəbdə deyil, mediada, dövlət qurumlarında və ictimai ünsiyyətdə də standartlaşdırılmış formada istifadəsinə nəzarət mexanizmi yaradılmalıdır.
Əgər məktəb bu gün dilin qrammatikasını öyrədirsə, cəmiyyət onun estetikasını və mənəvi dəyərini yaşatmalıdır. Nəticə etibarilə, ana dilindəki problemlərin aradan qaldırılması üçün təkcə tədris sistemini deyil, ictimai münasibətləri, valideyn davranışını və media siyasətini də dəyişmək vacibdir. Elm və Təhsil Nazirliyi bu sahədə islahatlara rəhbərlik etməklə dövlətin ideoloji dayaqlarını gücləndirir, çünki dilin qorunması milli varlığın qorunması deməkdir. Təhsil sistemi bu istiqamətdə öz funksiyasını yerinə yetirərkən, cəmiyyətin də ona paralel şəkildə dilə qayğı göstərməsi vacib şərtdir. Beləliklə, problemin həlli tədris, mədəniyyət və ictimai məsuliyyətin vəhdətində mümkündür və bu istiqamətdə görülən işlər dövlətin strateji səviyyədə atdığı ən düzgün addımlardan biridir".
