Amerika Birləşmiş Ştatları senatının qondarma erməni soyqırımınının tanınması ilə bağlı qətnaməni qəbul etməsi, bunun fonunda tez-tez Türkiyəyə qarşı yeni iqtisadi və hətta siyasi sanksiyaların qəbul edilməsi ilə bağlı təhdidlərin dilə gətirilməsi gələn ilin qardaş ölkə üçün o qədər də sakit keçməyəciyinin ilkin işartılarıdır. Ümumiyyətlə təkcə 2020-ci il deyil, yaxın 4-5 il Türkiyə üçün böyük sınaq müddəti olacaq, - desək, yanılmarıq. Və burada ən vacib, önəmli tərəfin Amerika olacağı da artıq məlum məsələdir. Bunun isə Lozandan, hətta Sevrdən başlanan bir əsrlik uzun bir yolu var. 

 

Amma bu məsələni aydınlaşdırmadan əvvəl məhz adlarını yuxarıda qeyd etdiyimiz şəhərlərin adları ilə tarixə keçən və nəticə etibarı ilə bugünki Türkiyə Cümhuriyyətinin elanı ilə nəticələnən Sevr və Lozan müqavilələri ilə bağlı məsələlərə retrospektiv-təhlili baxış sərgiləmək lazımdır. 

 

Ümumiyyətlə, diqqət etmisinizsə, 1923-cü ildə imzalanmış Lozan anlaşması ətrafında son illərdə ciddi fikir polemikaları və mübahisələr mövcuddur. Müqavilə imzalanandan indiyədək razılaşma ilə bağlı fərqli fikirlər səsləndirilməsinin səbəbi nədir? Doğrudanmı bu müqavilənin bilinməyən, gizli tərəfləri var? Niyə 2023-cü ilin ətrafında bu qədər ciddi polemika aparılır? Lozan müqaviləsinin müddəti həqiqətənmi 2023-cü ildə bitir? 

 

 

İlk növbədə, son illərdə əsas təbliğat mövzusuna çevrilmiş olan “Sevr müqaviləsinin Lozandan daha üstün olması” ilə bağlı məqama aydınlıq gətirməyə çalışaq. 

 

Lozan müqaviləsi - 24 iyul 1923-cü ildə İsveçrənin Lozan şəhərində Türkiyə Böyük Millət Məclisi təmsilçiləri ilə Britanya İmparatorluğu, Fransa Respublikası, İtalya Krallığı, Yaponiya İmperatorluğu, Yunanıstan Krallığı, Rumıniya Krallığı və Serb, Xorvat və Sloveniya Krallığı (Yugoslaviya) nümayəndələri tərəfindən imzalanmış sülh razılaşmasıdır. 1920-ci ildə imzalanmış Sevr müqaviləsindən fərqli olaraq, yeni müqavilə Türkiyəni nəinki müstəqil cümhuriyyət olaraq tanıyırdı, hətta bundan əvvəlki müqavilədə təsbit edilmiş və türklər üçün ağır olan bir çox maddələri qüvvədən salırdı. Sevr müqaviləsi bütünlükdə Osmanlı əleyhinə hazırlanmış və qəbulu mümkünsüz olan bir razılaşma idi. Bu ilk növbədə Osmanlı ərazisində Ermənistan və Kürdüstan dövlətlərinin qurulmasını, Ədirnə və Kırklareli daxil olmaqla Trakyanın böyük hissəsinin Yunanıstana, Ceyhan, Antep, Urfa, Mardin və Cizrə şəhər mərkəzlərinin Suriyaya verilməsini, İstanbul Boğazları və Çanaqqala Boğazı və Mərmərə Dənizinin demilitarizasiyasını, beş il müddətinə İzmirin Yunanıstana tərk edilməsini və bu müddətdən sonra Osmanlı və ya Yunanıstan ərazisində qalması ilə bağlı səsvermənin keçirilməsini, Türkiyə maliyyəsinin tam nəzarət altına alınmasını, hərbi kontingent və jandama qüvvələrinin cəmi 50700 nəfərlə məhdudlaşdırılmasını, 1914-cü ildə Osmanlı İmperiyası tərəfindən birtərəfli olaraq ləğv edilmiş kapitulyasiyaların müttəfiq dövlətlərin vətəndaşlarının xeyrinə yenidən bərpasını və s. maddələri özündə ehtiva edirdi. Sevr müqaviləsi özündə uydurma Erməni soyqırımı ilə bağlı bir neçə maddə ehtiva edirdi. Hətta müqavilənin 230-cu maddəsi Osmanlı hökumətindən bir sıra yüksək rütbəli generalın, siyasətçi və ziyalıların müttəfiq dövlətlərin yaratdıqları Malta Tribunalına təhvil verilməsini tələb edirdi. Təsadüfi deyil ki, İstanbulda əyləşən Osmanlı hökumətindən fəqrli olaraq, Ankara qəti şəkildə bu müqaviləni rədd edərək, onu imzalayanları vətən xaini elan etdilər. Cümhurriyyət elan edildikdən sonra isə, Sevr müqaviləsini imzalayan nümayəndə heyətinin üzvləri 23 aprel 1924-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən 150 üzv siyahısına əlavə edildi və 28 may 1927-ci ildə vətəndaşlıqdan çıxarıldılar. 

 

Anadolunun dörd bir yanında alovlanan azadlıq mücadiləsi və işğalçılara qarşı şiddətli müqavimət, 16 mart 1921-ci ildə Sovet Rusiyası ilə Moskva müqaviləsi, Fransa ilə Ankara anlaşması, sonrakı mərhələdə Ədirnə və Qars müqavilələrinin imzalanması ilə nəticələndi ki, bu Türkiyəyə öz şərq sərhədlərini möhkəmləndirmək imkanı tanıdı. Bütün bu hadisələr artıq özünü elan etməyə tam hazır olan Cümhuriyyətə Antanta ölkələri ilə yenidən danışıqlara başlamağa və 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsini imzalamağa imkan verdi. Və beləliklə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından M.Ə.Rəsulzadənin də yazdığı kimi, "Mənhus Sevr müahidəsi yırtıldı, məsud Lozan müahidəsi yazıldı!... Birincisi, çökən imperatorluğun ölüm baratı idi; ikincisi isə yüksələn cümhuriyyətin doğum vəsiqəsi oldu". 

 

O zaman belə bir sual çıxır: Əcəba Sevr müqaviləsində nə var idiki, onun son zamanlarda belə tərifi, təbliğatı aparılmaqdadır? 

 

Əslində cavab çox sadədir. Sevr müqaviləsi Osmanlının Xilafət statusunu tanıyırdı. ABŞ və Avropa üçün oyuncaq halına gətirilmiş Xilafət taxtı qorxulu deyildi və əksinə, onun qalması gələcəkdə mümkün ola biləcək milli ideyaların, ən əsası isə həmin dövrdə artıq ciddi şəkildə yayılmağa başlayan və geniş tərəfdar toplayan cümhurriyyətçilik, türkçülük görüşlərinə qarşı alternativ olaraq istifadəsinə imkan verəcəkdi. Qərb sıradan çıxmış, çökmüş, oyuncaq halına gəlmiş xilafət taxtını və siyasi əhəmiyyətini itirmiş ümmət nəzəriyyəsini saxlamaqda maraqlı idi. Onlar anlayırdılar ki, Ankarada təşkilatlanan alternativ görüş qalib gələcəyi təqdirdə, Xilafət nağılı sona ərəcək. Necə ki, sona ərdi də... 

 

Burada vurğulamaq istərdik ki, Qərb bu gün də bu anlayışlardan milli türk məfkurəsinə qarşı ideoloji-siyasi alternativ olaraq istifadə etməkdədir. 

 

 

 

Və indi keçək Lozan müqaviləsinə. Yuxarıda da aydınlaşdırdığımız kimi, Qərbin bir başa maraqlarının təminatçısı olan Sevr müqaviləsinin ləğv edilərək, döyük meydanlarından zəfərlə çıxan və minlərlə şəhidin qanı bahasında qurulmuş Cümhuriyyətin həyat vəsiqəsi məhz Lozan müqaviləsi oldu. 8 ay davam edən gərgin siyasi-diplomatik danışıqların nəticəsi olaraq ortaya qoyulan Lozan müqaviləsi Türkiyənin indiki sərhədlərini, regiondakı statusunu müəyyən etməklə, tarixin sonrakı mərhələlərində baş verəcək bir çox hadisə üçün də platforma rolunu oynadı. Bu müqavilə ilə bir çox problemlər həllini tapdı, o cümlədən Osmanlıda yaşayan erməni və yəhudilərin statusu müəyyən edildi. Lakin İraqla Türkiyə sərhədindəki Mosul vilayətinin statusunun qeyri-müəyyən qalması, Kipr məsələsində razılığın əldə edilməməsi, sonradan regionda ciddi münaqişələrin formalaşmasına da gətirib çıxardı. 

 

Lakin Lozan müqaviləsi ətrafında manipulyasiya edilən ən vacib iki xüsus, onun 100 illik müddətə imzalanması və hansısa gizli maddələri özündə ehtiva etməsi ilə bağlıdır. 

 

İlk öncə ondan başlayaq ki, Lozan müqaviləsi müddətli deyil və bu razılaşma yeni bir müqavilə imzalananadək qüvvəsində qalır. Yəni hansısa müddətlə məhdudlaşmır. Bu baxımdan guya ki, 2023-cü ildə Lozan müqaviləsinin qüvvədən düşəcəyi və Osmanlı xilafətinin yenidən elan olunacağı ilə bağlı səfsəfələrə inanmaq, heç bir məntiqə sığmır. 

 

İkinci ciddi müzakirə predmeti Lozan müqaviləsində Türkiyənin 100 il müddətinə yeraltı sərvətlərindən istifadə edə bilməməsi ilə bağlı maddənin olmasıdır. İddiaya görə Türkiyənin şərqində Əbdülhəmid dönəmindən müəyyənləşdirilmiş neft yataqları mövcuddur və Lozan müqaviləsi bunlardan istifadəni qadağan edir. 

 

Lozan müqaviləsini internet üzərindən tapıb oxumaq olar. Belə bir maddə yoxdur. Ümumiyyətlə əgər belə bir maddə, hətta gilzində olsa belə var idisə və Türkiyə bir dövlət olaraq belə bir öhdəlik götürmüşdürsə, o zaman niyə Atatürk yeraltı və yerüstü sərvətlərlə bağlı qanunlar qəbul etdi və hətta dövlət strukturları yaratdı? Məsələn, 24 mart 1926-cı ildə 792 saylı Neft Qanunu, 20 may 1933-cü ildə Qızıl və Neft İdarə Qanununun qəbul edilməsində məqsəd nə idi? Hələ biz, 14 iyun 1935-ci ildə təsis edilən Mədən tədqiq və arama Genel Müdürlüyünü demirik. Cümhuriyyət qurulandan indiyədək, Türk höküməti həm yerüstü, həm də  yeraltı sərvətlərinin tədqiqi və istsmarı ilə bağlı bir çox layihələr həyata keçirtdi. Maraqlananlar, Türkiyə dövlətinin təbii ehtiyatlar və xam maddələrin çıxarılması və istismarı ilə bağlı Türkiyənin rəsmi dövlət strukturlarının, o cümlədən Enerji və Təbii Ehtiyatlar Nazirliyinin hesabatları ilə tanış ola bilərlər. 

 

Yəni məntiqi nəticə: Lozanda belə bir maddə də yoxdur və ümumiyyətlə Türkiyə üçün hər hansı bir şəkildə, açıq və ya gizli belə bir şərt irəli sürülməyib. 

 

Demək ki, Sevri təbliğ edənlərin, Lozanı gözdən salanların və onun ətrafında manipulyasiya edənlərin məqsədləri tam başqadır. O zaman başqa sual ortaya çıxır: 2023 nə məsələdir? 

 

Məncə burada 2023-cü ildən daha çox, Lozan müqaviləsini qəbul etməyən Amerikanın mövqeyini aydınlaşdırmağa ehtiyac var. O Amerikanın ki, bu gün də Cümhuriyyətin ilk illərində olduğu kimi eyni təzyiq kartlarından istifadə edir. Senatı isə, bir neçə gün əvvəl qondarma soyqırımının tanınması ilə bağlı qətnamə qəbul etdi... 

 

 

 

Ondan başlayaq ki, yuxarıda haqqında yazdığımız Lozan Sülh Razılaşmasından başqa, 6 avqust 1923-cü ildə elə həmin Lozanna şəhərində Türkiyə ilə ABŞ arasında imzalanmış başqa bir “Lozan Razılaşması” da var – “Türk-Amerika dostluq və ticarət razılaşması” adlı... 

 

 

Maraqlı məqam odur ki, həmin illərdə təkcə qəzetlər vasitəsi ilə deyil, müxtəlif ədəbiyyatlar, kitablar və araşdırmalarla da bu kompaniya aparılır, hətta bu təbliğat-təşviqat işinə alimlər, məşhur siyasətçilər və diplomatlar da cəlb edilirdilər. ABŞ hər formada Lozan müqaviləsinə qarşı ciddi təbliğat aparır, müttəfiqləri bu müqaviləni ləğv etməyə çağırır, Sevr müqaviləsinin gündəmə gətirilməsinə çalışırdı. 

 

Və bütün bu təbliğatın əsas vurğu nöqtələrindən biri də məhz erməni məsələsi, qondarma soyqırım iddiası və Türkiyə torpaqlarında qurulması nəzərdə tutulan xəyali böyük ermənistan iddiası idi. Bu gün də belədir... 

 

İndi isə ermənilərlə bağlı olan maraqlı məqamları təqdim etmək istərdik. Məqsəd, okeanın o tayının bir əsrdir ki, erməni və qondarma soyqırım kartından necə istifadə etdiyini, elə onların öz dili ilə diqqətinizə çatdırmaqdır. 

 

1924-cü ildə yayımlanan “Lozan Müqaviləsi və Kamalist Türkiyə" (The Lausanne Treaty and Kemalist Turkey) adlı kitabdan başlamaq olar. Bu kitab başdan ayağa Türkiyəyə qarşı iftira, Lozan Müqaviləsinə qarşı ciddi təbliğat və dirəniş çağrısı, eyni zamanda erməni məsələsi ilə bağlıdır. Məsələn, elə 3-cü səhifədə Lozan Müqaviləsinin “Türk müqaviləsi” olaraq xarakterizə edilməsi və “Türk müqaviləsinə ölüm!” çağırışı, yazılan kitabın gerçək hədəf və mahiyyətini ortaya qoymuş olur. 19-cu səhifədə irəli sürülən fikir isə, Amerikanın 1 əsrdir erməni siyasətinin kilid məqamı kimi qiymətləndirilə bilər: “Müstəqil və Birləşmiş Ermənistanın şərt olaraq üzərində durulması vacib idi”. Kitabın 45-ci səhifəsində yazılan cümlələr isə ümumiyyətlə birbaşa mövqeni sərgiləyir: “Sevr anlaşmasında ermənilərə verilen Anadolu torpaqları Lozan müqaviləsində də ermənilərə verilmədikçə, Sevrdə Xristianlara tanınan üstün hüquqlar Lozanda da tanınmadıqca, Amerikan Xristian Missionerlərə Türkiyədə fəaliyyət üçün sərhədsiz imkan tanınmadıqca, əvvəllər olduğu kimi konsulluqların məhkəmə səlahiyyəti tanınmadıqca, kapitulyasiyalar əvvəlki kimi sürmədikcə Amerika, yanlış olarak "Türkiyə Cümhuriyyəti" adlandırılan "Yaxın Şərq Suiqəsdçiləri" ilə imzalanan Lozan Müqaviləsini qəbul etməyi rədd etməlidir”. Səhifə 51-də isə Atatürk hökuməti erməni və xristian əhaliyə qarşı qətliam törətməkdə ittiham edilir: “Kamalistlər 4 illik (1920-1924) idarəçilikləri dövründə 300.000 erməni ve 1.000.000 rumu qətl etdilər. 2000 illik tarix boyunca Anadoluda xristianlar ilk dəfə yox edildilər”. 

 

Elə həmin il yayımlanan digər bir kitabda - "Lozan Müqaviləsi: ABŞ təsdiq edəcəkmi?" (The Lausanne Treaty: Should The United States Ratify It?) isə razılaşmanın əleyhidarları olan diplomat və siyasətçilərin fikirlərinə geniş yer veriməkdə idi. 

 

Müqaviləyə qarşı şiddətlə çıxanlardan biri ABŞ səfiri James W. Gerardin kitabda yer alan bu fikirlərinə diqqət edək: "Böyük müharibədə 200.000 erməni Türkiyəyə qarşı müttəfiqlərin yanında savaşa qatıldı. Prezident Wilson Anadolunun şərqində müstəqil Ermənistan qurmaq sözü verdi. Sevrdə bu yazılıb. Lozan müqaviləsi isə Amerikanın ermənilərə verdiyi sözü yerinə yetirmir" (s.5-6). 

 

Və nəhayət, 1927-ci ildə senat toplantısında müqavilənin ratifikasiyası ilə bağlı keçirilən müzakirədə William H. Kingin çıxışından bir hissəni təqdim etməklə araşdırmamızı yekunlaşdırmaq istərdik: "Kamalistlər 1919-cu ildə gücləndikdən sonra Merzifonda, Pontda, Kilikyada, İskəndərunda, İzmirdə və Mosulda toplu qətliamlar gerçəkləşdirdilər (...). 2.000.000-dan çox xristianı (burada ermənilər və rumlar nəzərdə tutulur) evlərindən vəhşicəsinə çıxardılar, soydular, öldürdülər (...). ABŞ prezidenti Hardling Ermənistanın haqlarını qorumaq sözü vermişdi. Biz, ermənilərə xəyanət etdik. (...). Kamal Paşa, indi sürgün olunan 1.000.000 erməniyə prezident Wilsonun tanıdığı haqları vermədikcə, ABŞ-dan maddi-mənəvi yardım görməyəcək!" (Congressional Record, s.1572, 1573.). 

 

Bax belə...