Mütəxəssislərin fikrincə, "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti" kitabının müəllifi professor Sayalı Sadıqova plagiatlıq etməyib

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru: "Əvvəlki lüğətləri tərtib edən müəlliflər durublar kənarda, qərəzli mövqedən yanaşan insanlar ortalığa düşüblər"

"Lüğətlərin tərtibində plagiat sözünü dilə gətirmək ən azı insafsızlıqdır"

Artıq bir müddətdir ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun "Terminologiya" şöbəsinin müdiri, professor Sayalı Sadıqovanın yeni nəşr etdirdiyi "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti" kitabının plagiat olması ilə bağlı məlumatlar dolaşmaqdadır. Belə ki, iddialara görə, Sayalı Sadıqova və onun başçılıq etdiyi elmi işçilər M.İ.Adilov, Z.N.Verdiyeva və F.M.Ağayevanın birlikdə tərtib etdikləri "İzahlı dilçilik terminləri" Fəxrəddin Veysəllinin müəllifliyi və redaktəsi ilə hazırlanmış "Dilçilik ensiklopedaiyası"ndan köçürülüb.

Nəzərinizə çatdıraq ki, məsələ ilə bağlı bir neçə gün öncə azedu.az-a açıqlama verən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru İdris Abbasovplagiat faktının ortada olduğunu bəyan edib: "Məsələni daha dərindən araşdırmağı düşünürəm. Bu, mövcud qanunvericiliklə tənzimlənməlidir. Yəqin ki, mövzu barədə müvafiq addımlar atılacaq. Fakt ortada varsa, ona hüquqi qiymət verilməlidir". Beləliklə, görünən kəndə bələdçinin lazım olmadığını vurğulayan filologiya elmləri doktorunun sözlərinə görə, hər şey ortadadır: "Çox təəssüf edirəm və belə halı heç kimə arzulamazdım. Təəssüf ki, plagiat faktı var. Yəqin ki, bu barədə müvafiq addımlar atılacaq. Fakt ortada varsa, ona hüquqi qiymət verilməlidir. Plagiatlığın özü pis davranış, pis əməldir. Bütövlükdə plagiatlıq elmi geriyə aparır. Bu hadisə ən azı ictimaiyyət tərəfindən qınanmalıdır. Bunu araşdırıb ortaya çıxaran jurnalist olub. Jurnalistin alimin işini araşdırıb ortaya qoymasının özü kiçik məsələ deyil. Bu çox mətləblərdən xəbər verir. Eyni zamanda, ona əsas verir ki, biz işlərimizə tənqidi yanaşmağı bacaraq. Alim olaraq ancaq işləyib, heç kimi aldatmadan təmiz, elmi iş ortaya qoymalıyıq. Aldatmağın özü də xəyanətdir". İdris Abbasov hesab edir ki, bu cür halların qarşısı alınmazsa, elmin inkişafından söhbət gedə bilməz: "Hazırda gənc alimlərimiz yetişir. Plagiatla məşğul olmaq və bunla bağlı heç bir işin görülməməsi gənc nəsildə ümidsizlik yaradır və rəqabət mühitini tamamilə məhv edir. Yaxşı elmi işlə, pis elmi işi bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Yoxsa elmimizin gələcəyi olmaz və uçuruma doğru gedərik".

Bu arada, diqqətinizə çatdıraq ki, professor Sayalı Sadıqova ona qarşı ünvanlanan ittihamlara cavabında "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti" kitabının plagiat olmadığını bildirib. Onun sözlərinə görə, heç bir köçürülmədən söhbət gedə bilməz: "Bir neçə ay əvvəl kitabın təqdimat mərasimi keçirilib və təqdimatda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibəyli də iştirak edib. Kitab bəyənilib və dövlət mükafatımızı almışıq. Kitabda hər hansı plagiatlıq olsaydı, indiyədək bunun səsi çıxardı. Fəxrəddin müəllim Veysəlli Dilçilik Ensiklopediyası yazıb, orada alman, rus, ingilis lüğətləri var. Bizim kitabımız isə sırf Azərbaycan qrammatikasında işlənən terminlərin lüğətidir. Buna isə heç kəs nə deyə bilməz. Bizim kitabın üzərində 6 nəfər işləyib, burada heç bir köçürülmədən söhbət gedə bilməz. Bizim yazdığımız kitab Azərbaycan dilinin qrammatikası əsasında ilk dəfə sanballı yazılmış izahlı dilçilik lüğətidir. Kitab yazılan zaman bizim qarşımızda Azərbaycan dilinin qrammatikası olub. Azərbaycanda hər 5 ildən bir termenoloji lüğət yenilənir. Bizim əlimizdə olan əsas mənbə isə Qəzənfər müəllimin kitabları olur. İndi bizim yazdığımız lüğətdə hansı köçürülmədən söhbət gedə bilər? Bu, qətiyyən ola bilməz".

Yeri gəlmişkən, məlumat üçün bildirək ki, Cinayət Məcəlləsinin 165-ci maddəsinə görə, müəllif hüququ obyektlərindən qanunsuz istifadə etmə, elmi-bədii və ya başqa əsərləri öz adıyla nəşr etdirmə, özgənin müəllifliyini başqa cür mənimsəmə, bu cür əsəri yenidən dərc etmə və ya yayma, habelə şərikli müəllifliyə məcbur etmə və bu əməllər nəticəsində müəllifə 1000 manatdan artıq miqdarda ziyan vurma kimi hallar baş veribsə, cinayəti törədən şəxs 1000 manatdan 2000 manata qədər cərimə edilə bilər. Eyni zamanda 320 saatdan 480 saatadək ictimai işlərlə cəzalandırıla bilər.

Məsud Mahmudov: "Həmin kitabı görməmişəm və buna görə də bu barədə heç nə deyə bilmərəm"

Beləliklə, mövzu ilə bağlı mövqeyini öyrəndiyimiz Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçi, filologiya elmləri doktoru Məsud Mahmudov bildirdi ki, professor Sayalı Sadıqovanın nəşr etdirdiyi "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti" kitabı ilə tanış olmadığı üçün bu barədə hər hansı şərh vermək doğru olmazdı:"Həmin kitabı görməmişəm və buna görə də bu barədə heç nə deyə bilmərəm. Mən də bununla bağlı mətbuatdan oxumuşam, lakin o kitabla tanış deyiləm. Əgər kitabı görsəydim, o zaman nəsə deyə bilərdim. Ancaq indiki halda görmədiyim kitab haqda danışa bilmərəm".

Aynel Məşədiyeva: "Açığı, kitabı mənə də verib, lakin oxumamışam, içini yoxlamamışam"

Növbəti həmsöhbətimiz, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi katibi, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Aynel Məşədiyeva da sözügedən kitabı oxumadığını qeyd etdi: "Açığı, kitabı mənə də verib, lakin oxumamışam, içini yoxlamamışam. Sözün düzü, heç buna vaxtımız da yoxdur. Ona görə də bu barədə heç nə deyə bilmərəm. Ancaq bununla bağlı gedən yazılardan məlumatımız var".

Nəriman Seyidəliyev: "Lüğət tərtib olunarkən müəyyən əsərlərdən, müəyyən lüğət və kitablardan istifadə olunur"

Adıçəkilən institutun baş elmi işçi, filologiya üzrə elmlər doktoru Nəriman Seyidəliyev isə lüğət tərtib olunarkən müəyyən əsərlərdən, lüğət və kitablardan istifadə olunduğunu vurğuladı: "Əslində, lüğətlər bir-birindən istifadə olunan bir şeydir. Yəni lüğətlərdə istifadə olunma halları olur. Lakin plagiat olub-olmadığını deyə bilmərəm. Bunun üçün hamısını bir-bir yoxlamaq lazımdır. Odur ki, bu barədə dəqiq bir söz deyə bilmərəm. Amma bir daha qeyd edirəm ki, lüğət tərtib olunarkən müəyyən əsərlərdən, müəyyən lüğət və kitablardan istifadə olunur".

İlham Tahirov: "Mən də sizin kimi bu barədə saytlardan oxumuşam, kitabla tanış deyiləm"

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçi, filologiya elmləri doktoru İlham Tahirov da plagiat olduğu iddia edilən "İzahlı dilçilik terminləri lüğəti" kitabı ilə tanış olmadığını bildirdi: "Mən də sizin kimi bu barədə saytlardan oxumuşam, kitabla tanış deyiləm. Əgər tanış olsaydım, onda suallarınıza cavab verərdim".

Mayıl Əsgərov: "Ümumiyyətlə, lüğətin tərtibində plagiat haqqında danışmaq düzgün deyil"

İnstitutun şöbə müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru Mayıl Əsgərovun sözlərinə görə, istənilən lüğət tərtib olunarkən daha əvvəl tərtib olunmuş lüğətlərdən istifadə etmək zəruriyyətdir: "Əgər bu terminlər lüğətidirsə, hər bir bir terminin konkret olaraq bir izahı var. O izahı isə dəyişmək mümkün deyil. Əgər söhbət isimdən gedirsə, istənilən lüğətə baxın, orda onun şərhi eyni cür olmalıdır. Bunu dəyişmək mümkün deyil. Odur ki, indi bunu biz götürüb hərfbəhərf tutuşdursaq, onda təbii ki, oxşarlıq taparıq. Bu, o demək deyil ki, bu adam köçürüb. İsmin bir tərifi var, ona ikinci tərif vermək mümkün deyil. İstənilən nitq hissəsinin istənilən termini də onun kimi. Hər terminin bir şərhi olar da, bunun 9 şərhi ola bilməz ki, bir kitab belə, digərində isə başqa cür verəsən".

Filologiya üzrə elmlər doktoru qeyd etdi ki, əgər eyni bir anlayış, eyni bir söz haqqında izahat verilirsə, o zaman onun hamı tərəfindən qəbul olunmuş bir elmi şərhi ola bilər:"Ümumiyyətlə, istər izahlı, istərsə də tərcümə lüğəti olsun, lüğətin tərtibində plagiat haqqında danışmaq düzgün deyil. Tərcümə lüğətləri də eynən bunun kimidir. Əgər bir dildəki sözün başqa dildəki qarşılığını verirsənsə, bunun ancaq bir qarşılığı var. Məsələn, "ana" sözü rus dilində "mat"dır. Bunu dəyişmək, əvəzinə başqa söz yazmaq mümkün deyil. Yəni lüğətlərin tərtibində plagiat sözünü dilə gətirmək ən azı insafsızlıqdır. Bu, düzgün deyil. Əgər yeni terminlər, yeni sözlər yaranıbsa, onda yeni tərtib olunan lüğətin borcu odur ki, yeniləri ora daxil etsin. Məsələn, lüğətin biri 70-ci ildə tərtib olunub. Axı, 70-ci ildən bu günə qədər 1000-dən artıq yeni termin yaranıb. Ona görə də yeni tərtib olunan lüğətə həm onlar, həm də yeni terminlər daxil ediləcək. Bunun başqa yolu yoxdur. Mən heç kimin dediyi nə təsdiq, nə də təkzib etmək istəyirəm. Sadəcə, elmin qaydası budur. Dil günbəgün inkişaf edir, yəni hər gün yeni anlayışlar, terminlər yaranır, formalaşır. Buna görə də yeni tərtib olunan lüğətin borcu ondan ibarətdir ki, təzə yaranmış terminləri köhnələrin üzərinə əlavə etsin. Əgər əvvəl verilmiş terminləri verməsə, onda o adama deyərlər ki, buna bax, lüğəti yarımçıq tərtib edib. Ona görə də o məcburdur ki, əvvəl verilmiş sözləri də ora daxil etsin, yeniləri də əlavə etsin. Tam şəkildə lüğət belə tərtib olunur". Bütün bunları nəzərə alaraq, professor Sayalı Sadıqovanın plagiatlıq etdiyini deməyin tərəfdarı olmadığını vurğulayan Mayıl Əsgərov yanaşmanın düzgün olmadığını bildirdi: "Kimlər deyirsə ki, bu adam mənim lüğətimdən köçürüb, onun lüğətini də daha əvvəl tərtib olunmuş lüğətlərlə müqayisə etdikdə görəcəyik ki, o da 90 faiz əvvəlki lüğətlərdən götürüb. Yəni lüğət tərtib etməyin başqa yolu yoxdur axı. Bu, mümkün olan bir şey deyil. Bir sözlə, əvvəl tərtib olunmuş lüğət birinci sayılsa da, lakin onun özü də özündən əvvəlki lüğətlərdən istifadə edib. Bundan başqa, onu da qeyd edim ki, lüğətin müəllifi olmur, tərtibçisi olur".

Möhsün Nağısoylu: "Bu lüğətdə əvvəlki lüğətlərdə olmayan 4200 yeni söz daxil edilib"

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu da birmənalı şəkildə qeyd etdi ki, bu sahə üzrə mütəxəssislərin yekdil fikrincə, lüğətdə plagiatçılıq olmur: "Çünki istənilən lüğət ondan əvvəlki lüğət əsasında hazırlanır. Məsələn, Axmanovanın izahlı dilçilik lüğəti var, Musa Adilovgilin hazırladığı lüğət də onun əsasında tərtib olunub. Buna görə də mənim şəxsi fikrimcə, burada plagiat məsələsi yoxdur. Əgər kimsə, Sayalı Sadıqovanın tərtib etdiyi lüğəti plagiat sayırsa, bunun üçün Müəllif Hüquqları Agentliyi var. Bu məsələni şişirtməyə ehtiyac yoxdur. Çünki ensiklopediyalarda və lüğətlərdə istər-istəməz üst-üstə düşmə məqamları olur. Turaq ki, ismin tərifini verirsən, bu zaman sən Amerika kəşf etməyəcəksən ki. Yazacaqsan ki, isim əşyanın adını bildirir, sualı budur və sairə. Onu da nəzərinizə çatdırım ki, bu lüğətdə əvvəlki lüğətlərdə olmayan 4200 yeni söz daxil edilib. Təsəvvür edin ki, 7500 sözdən 4200-ü əvvəlki lüğətlərdə yoxdur. Sadəcə olaraq, burda qərəzli mövqe var. Özü də əvvəlki lüğətləri tərtib edən müəlliflər durublar kənarda, qərəzli mövqedən yanaşan insanlar ortalığa düşüblər".

İsmayıl Məmmədli: "Qocaman lüğətçi kimi mənim fikrim odur ki, lüğətdə köçürmə, plagiat ola bilməz"

Adıçəkilən institutun tətbiqi dilçilik şöbəsinin müdiri, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, professor İsmayıl Məmmədli də hesab edir ki, lüğətdə plagiat məsəsi yoxdur: "Plagiat elmi əsərdə, monoqrafiyada olar. Lüğətin tərtibində isə plagiatçılıq olmur. Lüğət təkmilləşdirilir. Məsələn, Sultan Məcid Qənizadə "Azərbaycanca-rusca lüğət"i yazıb. Sonra isə Ruhulla Axundov, Heydər Hüseynov, Əliheydər Orucov və digərləri yazıb. Lüğət elədir ki, daim təkmilləşir. Yəni zənginləşdirilir, götürülür və onlara yeni sözlər, terminlər əlavə olunur. Odur ki, burda plagiatçılıq yoxdur. Mən özüm ensiklopediyadan bəri lüğətlə məşğulam. 1966-cı ildə ensiklopediyada, rəhmətlik Rəsul Rzanın yanında işləmişəm. İndi də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun tətbiqi dilçilik şöbəsinin müdiriyəm. Deməyim odur ki, lüğətdə plagiat söhbəti ola bilməz. Plagiat odur ki, fikri oğurlayasan, nəyisə kimdənsə götürüb sitat verməyəsən və sairə. Bu, elmi əsərdə ola bilər. Odur ki, kim nə yazırsa, özü bilər, lakin mən plagiat məsələsi ilə şərik deyiləm. Yəqin ki, bu barədə müsahibə verənlərin çoxu da lüğətçilər deyil və ümumiyyətlə, lüğət işini yaxşı bilənlər deyil. Ola bilər ki, diletantdırlar. Qocaman lüğətçi kimi mənim fikrim odur ki, lüğətdə köçürmə, plagiat ola bilməz. Lüğəti yalnız zənginləşdirmək, təkmilləşdirmək olar". (Hurriyyet.org)