Hər sahədə mədəniyyət əsas amildir. Məktəb mədəniyyəti bir millətin təhsil sisteminin formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynayır. Məktəb mühitinin idarə edilməsi hər bir ölkədə özünəməxsus sosial normalar, dəyərlər və təhsil sistemləri ilə fərqlənən mürəkkəb bir prosesdir.

Şərqi Avropa və Qərbi Asiyanın kəsişməsində yerləşən Azərbaycan Şərq və Qərbin təsirlərinin qarışığı ilə formalaşmış zəngin mədəni irsə malikdir. Azərbaycanda məktəb mədəniyyəti öz tarixi kontekstində dərin köklərə malikdir və nizam-intizama, böyüklərə hörmətə və kollektiv məsuliyyət hissinə verdiyi önəm ilə xarakterizə olunur. Azərbaycanda məktəb mədəniyyətinin idarə edilməsi, yuxarıdan-aşağıya yanaşma prinsipi ilə özünü göstərir. İnzibatçılar və müəllimlər, harmonik təlim mühitini qorumaq üçün birgə çalışırlar.

Azərbaycan ibtidai məktəblərində məktəb mədəniyyəti konkret məktəbdən və bölgədən asılı olaraq dəyişə bilər. Bununla belə, müşahidə edilən bəzi ümumi xüsusiyyətlər var. Məsələn, ilk növbədə təhsilə verilən önəm: Azərbaycan mədəniyyətində təhsil yüksək qiymətləndirilir və ibtidai məktəblər ümumiyyətlə akademik nailiyyətlərə üstünlük verirlər. Əsas diqqət riyaziyyat, elm və dil kimi fənlər üzrə bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına yönəlib. Milli dəyərlər, müasir tədris metodlarının inteqrasiyası, mədəni kimliyin qorunması və tələbələrin qloballaşan dünyanın çağırışlarına hazırlanması arasında  tarazlığı təmin etmək üçün müxtəlif üsullar həyata keçirilir.

İnkişaf etmiş qonşu ölkəlrin təcrübəsinə diqqət yetirək. Məsələn, Türkiyə, həm Avropa, həm də Asiya ərazisini əhatə edən və əsrlər boyu davam edən müxtəlif mədəni qobelenlərlə zənginləşmiş bir ölkədir. Türkiyədə məktəb mədəniyyətinin idarə edilməsi, ənənə və müasirlik arasında bir balans yaratmağa şərait yaradır. Türk məktəbləri, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün prinsiplərini əks etdirən bir dünya təhsil sisteminə üstünlük verir. Hərtərəfli təhsil, akademik mükəmməlliyi incəsənət, idman və vətəndaş dəyərləri ilə birləşdirir.

Son illərdə isə tənqidi düşüncəni və yaradıcılığı təşviq etmək məqsədilə şagird yönümlü öyrənmə yanaşmalarına olan diqqət artmaqdadır. Türkiyədəki ibtidai məktəblərdə, ölkənin təhsil sistemi, mədəni ənənələri və sosial gözləntilərdən təsirlənən bir məktəb mədəniyyəti mövcuddur. Bu məktəblər, müəssisələrin idarəetmə proseslərinin və ümumi fəaliyyətinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. İbtidai məktəblərdə məktəb mədəniyyəti, akademik müvəffəqiyyət və imtahan yönümlü təhsilə diqqət yetirilən əsas cəhətdir. Standartlaşdırılmış testlər və bu testlər üçün lazım olan bilik və bacarıqların əldə edilməsi, çox vaxt ön planda tutulur.

Avropa nümunəsində isə, məsəln, İngiltərə məktəblərində məktəb mədəniyyəti məktəblərin demoqrafik xüsusiyyətlərinə, iqtisadi şərtlərinə, işçilərin tərkibinə, tarixinə, obyektlərinə, yerləşdiyi yerə və bir çox digər nüanslara görə çox dəyişir. Lakin hər şeydən əvvəl, İngiltərədəki bütün ibtidai məktəblərdə məktəb mədəniyyəti şagirdlər üçün tərbiyəvi və inklüziv mühitin təmin edilməsinə yönəlib. İngiltərədəki məktəb mədəniyyəti, müstəqil və tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək məqsədilə müstəqil bir şəkildə idarə olunur.

Təhsil sistemi tələbələri sorğu-sual etməyə, təhlil etməyə və müxtəlif perspektivləri araşdırmağa özəl bir diqqətlilik və maraqlandırma ruhu ilə həvəsləndirir, onları demokratik cəmiyyətdə fəal iştiraka hazırlayır. Məktəb rəhbərləri fərdiliyi təşviq edən, dəstəkləyici və stimullaşdırıcı bir öyrənmə mühitini yaratmağa üstünlük verirlər. Tədris metodologiyaları çox vaxt analitik bacarıqların və müstəqil öyrənmənin inkişafına yönəlib.

Bundan əlavə, İngiltərə cəmiyyətinin multikultural təbiəti müxtəlifliyi və tolerantlığı da məktəblərin idarə edilməsində əks olunur. İbtidai məktəblər, hər bir uşağın özünü dəyərli şəxsiyyət hiss etdiyi atmosferi yaratmaq hədəfinə doğru irəliləyir. Bu məqsədə nail olmaq xeyirxahlıq, empatiya və əməkdaşlığa həvəsləndirən müsbət etika prinsiplərini inkişaf etdirir. Buna nail olmaq üçün Bərabərlik Aktı (2010) çərçivəsində, məktəblər fərdlər arasında müxtəlif aspektlərdə ayrı-seçkiliyi qadağan edərək bərabərliyi təmin etməyə çalışırlar. Qəbul şərtləri və qaydalarında şəxslər arasında ayrı-seçkiliyə yol vermirlər.

Təhsil Qanunu (2002) əsasında, məktəblər demokratiya, qanunun üstünlüyü, şəxsi azadlıq və müxtəlif inanclara və dinlərə hörmət və tolerantlıq kimi əsas İngilis dəyərlərini təbliğ etməlidirlər. Qanun, məktəblərdə şagirdlərin məktəbdə və cəmiyyətdə mənəvi, əxlaqi, əqli, mədəni və fiziki inkişafını təşviq edəcək, onları daha yetkin həyatın imkanlarına, məsuliyyətlərinə və təcrübələrinə hazırlayacaq kurrikulumun təmin edilməsini tələb edir. Bundan əlavə, sosial ədalətin və bərabərliyin təşviqi təhsilin əsas məqamlarından biridir.

Bu, kurrikulumda insan hüquqları, müxtəliflik və inklüzivlik kimi mövzuların tədrisi ilə öz əksini tapır. Məktəblər, irq, din və milliyətindən asılı olmayaraq bütün şagirdlər üçün qonaqpərvər və sakit mühit yaratmağa çalışır. Müəllimlərdən bütün şagirdlərin ehtiyaclarına həssas yanaşmaq və onların tədris təcrübələrində inkluziv olmaq tələb olunur.

Azərbaycan, Türkiyə, və İngiltərə məktəb mədəniyyətlərinin idarə edilməsində müxtəlif yanaşmalar əks etdirmələrinə baxmayaraq, eyni zamanda bir sıra ortaq problemlərlə üzləşir. Sosial-iqtisadi bərabərsizliklərin aradan qaldırılması, texnoloji irəliləyişlərə uyğunlaşma, və tələbələrin və təhsil işçilərinin rifahının təmin edilməsi kimi məsələlər bu məktəblərin hamısında mövcuddur. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, əsas məqsəd onların tələbələr üçün akademik, sosial və şəxsi cəhətdən inkişaf etməyə imkan verən tərbiyəvi və effektiv öyrənmə mühitləri yaratmaqdır.

Hər bir ölkənin məktəb mədəniyyəti, öz mədəni, tarixi və sosial kontekstlərinə əsaslanan unikal elementlərə malik olsa da, müxtəlif təhsil sistemlərini birləşdirən ümumi cəhətlər də mövcuddur. Hər üç ölkə fərqli şəkildə ifadə etsə də, müəllim-şagird münasibətlərinin əhəmiyyətini qəbul edir. Azərbaycan və Türkiyədə ənənəvi olaraq vurğu müəllim nüfuzu üzərində qoyulur, İngiltərə isə daha çox  əməkdaşlıq və interaktiv əlaqələri təşviq edir.

Milli kimliyin formalaşmasında təhsilin rolunun hər üç xalqın da təhsil sistemində öz əksini tapması maraqlıdır. Azərbaycan təhsil və vətənpərvərlik arasında güclü əlaqəni vurğulayır, Türkiyə dünyəvi dəyərlərə və ortaq milli kimliyə diqqət yetirir, İngiltərə isə milli kimliyinin bir hissəsi kimi inklüzivliyi və müxtəlifliyi təbliğ edir.

Şəms Məmmədbəyli 

İstanbul Cərrahpaşa Universiteti, təhsilin idarəolunması fakültəsinin magistri