“Bəzi direktorlar məktəbi öz biznes məkanına çevirirlər”
Bu sözləri AzEdu.az-a açıqlamasında Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru Kamran Əsədov bildirib.
Müsahibimiz qeyd edib ki, Azərbaycanda təhsil sistemində ən böyük problemlərdən biri məktəb direktorlarının səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməsi, etik davranış qaydalarına əməl etməməsi və bəzi hallarda rüşvət, korrupsiya və qanunsuzluqlara yol verməsidir:
“Son illərdə Bakı məktəblərinin bir neçəsində direktorların müəllimlərə qarşı qeyri-etik davranışları, qeyri-qanuni pullar tələb etmələri və ümumi idarəçilikdə ciddi qüsurların olması ilə bağlı çoxsaylı şikayətlər səslənir. Ən son yayılan məlumatlardan biri də Bakı şəhəri 301 nömrəli məktəbin direktoru ilə bağlı iddialardır ki, burada direktorun müəllimlərlə etik qaydalara zidd davrandığı və idarəetmədə ciddi pozuntulara yol verdiyi bildirilir. Təəssüf ki, bu, ölkənin təhsil sistemində geniş yayılmış problemin yalnız bir nümunəsidir.
Bu kimi neqativ halların səbəbləri dərin köklərə malikdir. Birinci növbədə, məktəb direktorlarının təyinat prosesi qeyri-şəffafdır. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, məktəb direktorları müsabiqə yolu ilə seçilməlidir. “Ümumi təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 31-ci maddəsində göstərilir ki, məktəb direktorlarının təyinatı müsabiqə əsasında həyata keçirilməlidir. Lakin reallıqda, əksər hallarda bu proses formal xarakter daşıyır və məktəb direktorları ya müxtəlif vəzifəli şəxslərin şəxsi maraqlarına uyğun seçilir, ya da qeyri-rəsmi yollarla bu vəzifəyə gətirilir. Təhsil İnstitutu tərəfindən aparılan bir araşdırmaya görə, Azərbaycan məktəblərində çalışan direktorların 60%-dən çoxu vəzifəyə təyinat zamanı heç bir real rəqabətlə üzləşməyib və ya müsabiqədən kənar yollarla vəzifəyə gətirilib. Belə bir şəraitdə məktəb direktorları özlərini hesabat verməli olduqları şəffaf sistemin tərkib hissəsi kimi deyil, toxunulmaz və müstəqil fiqurlar kimi görürlər.
İkinci əsas problem məktəb direktorlarının davranışlarına nəzarətin zəif olmasıdır. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu il 21 iyun tarixli 108 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Təhsilverənlərin etik davranış qaydaları”na əsasən, məktəb direktorları və digər təhsil rəhbərləri müəllim və şagirdlərə qarşı etik davranış qaydalarına riayət etməli, onların şərəf və ləyaqətini qorumağa borcludur. Lakin son illərdə Bakı və digər şəhərlərdə bir neçə məktəb direktoru müəllimlərdən və valideynlərdən qanunsuz pul tələb etmə, onları alçaltma və müxtəlif yollarla təzyiq göstərmə halları ilə gündəmə gəlib. 2023-cü ildə Azərbaycanda məktəb direktorları ilə bağlı 350-dən çox şikayət qeydə alınıb. Bakı şəhərində isə son beş ildə 50-dən çox məktəb direktoru müxtəlif qanunsuz fəaliyyətlərə görə işdən azad edilib. Bu faktlar göstərir ki, problem sistematik xarakter daşıyır və ayrı-ayrı direktorların deyil, ümumi təhsil idarəçiliyinin qeyri-effektivliyindən qaynaqlanır.
Üçüncü kritik məqam məktəb direktorlarının özlərini məktəbin faktiki sahibi kimi aparmasıdır. Azərbaycanda bəzi məktəb direktorları öz vəzifələrini icra hakimiyyətinin və ya digər qurumların nümayəndələri kimi görür və məktəbi şəxsi biznes məkanına çevirirlər. Bir çox hallarda müəllimlərdən qeyri-qanuni pullar yığılır, məktəbdəki boş vakansiyalar qeyri-rəsmi ödəniş qarşılığında satılır və valideynlərdən müxtəlif adlar altında pul tələb olunur. Bununla bağlı rəsmi statistika aparılmasa da, sosial mediada və KİV-də mütəmadi olaraq bu tip hallarla bağlı məlumatlar yayılır. Ən son olaraq, bir neçə həftə əvvəl Bakı məktəblərindən birinin direktoru “hədiyyə” adı altında müəllimlərdən pul yığdığına görə işdən azad edildi. Bu cür halların artması təhsil sistemində nəzarət mexanizmlərinin yetərsiz olduğunu göstərir
Dünya təcrübəsinə baxdıqda isə inkişaf etmiş ölkələrdə məktəb direktorlarının davranışlarına ciddi nəzarət mexanizmlərinin mövcud olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, Finlandiya, Almaniya və Kanada kimi ölkələrdə məktəb direktorlarının fəaliyyətinə mütəmadi olaraq müstəqil nəzarət komissiyaları tərəfindən qiymət verilir. Finlandiyada məktəb direktorları hər il icmaların iştirakı ilə hesabat verməli və onların idarəetmə keyfiyyətləri xüsusi qiymətləndirmə sistemi əsasında dəyərləndirilməlidir. Əgər bir məktəb direktoru müəllimlər və valideynlər tərəfindən aşağı qiymətləndirilərsə, onun vəzifədə qalması şübhə altına düşür. Bu ölkələrdə direktor vəzifəsi inzibati imtiyaz əldə etmək üçün bir vasitə deyil, əksinə, yüksək məsuliyyət və ictimai hesabatlılıq tələb edən bir mövqedir”.
K.Əsəsdov qeyd edib ki, bu problemi həll etmək üçün ilk növbədə məktəb direktorlarının təyin olunma qaydaları tamamilə dəyişdirilməlidir:
“Direktorların seçimi üçün obyektiv və şəffaf meyarlar müəyyənləşdirilməli, onların idarəetmə bacarıqları real testlər və müsahibələr əsasında yoxlanılmalıdır. Həmçinin, direktorların fəaliyyəti üzərində ictimai və dövlət nəzarəti gücləndirilməli, onların müəllimlərə və şagirdlərə qarşı qanunsuz davranışlarına qarşı sərt cəza tədbirləri görülməlidir. Müəllimlərə qarşı qeyri-etik davranış göstərən və qanunsuz əməllərə yol verən direktorlar təkcə işdən azad olunmamalı, həm də qanun qarşısında cavab verməlidirlər.
Bundan əlavə, məktəblərdə anonim şikayət sisteminin tətbiqi vacibdir. Müəllimlər və valideynlər direktorların neqativ davranışları barədə rahatlıqla şikayət edə bilməli və bu şikayətlər müstəqil qurumlar tərəfindən araşdırılmalıdır. Direktorların etik davranış qaydalarına əməl etməsini təmin etmək üçün onların fəaliyyəti üzərində ictimai nəzarət gücləndirilməli və müəllimlərin hüquqları daha sərt qanunlarla qorunmalıdır.
Bu məsələnin həlli təkcə məktəb direktorlarını işdən çıxarmaqla bitmir. Əsas hədəf sistemin özünü elə qurmaqdır ki, məktəblərdə qeyri-qanuni hallara, etik pozuntulara və korrupsiyaya yer qalmasın. Əks halda, bir neçə direktorun işdən çıxarılması ilə problem həll olunmayacaq və bir müddət sonra yeni qanunsuzluq hallarının ortaya çıxması qaçılmaz olacaq. Təhsildə keyfiyyətin yüksəlməsi üçün ilk növbədə idarəetmədə şəffaflıq və ədalət prinsipləri təmin edilməlidir”.
