Avropa ölkələrinin bir çoxunda kolleclərdə magistratura, eləcə də doktorantura təhsil pilləsi mövcuddur. Xarici kolleclərdə yuxarı təhsil pillələri olmasına baxmayaraq hələ də, ölkəmizdə kollec təhsili alan şəxslər üçün iş imkanları belə məhdud saydadır.
Belə olduğu halda sual yaranır, tələbələr üçün xaricdə kollec təhsilimi əlverişlidir, yoxsa ölkəmizdə ali təhsilmi?
Mövzu ilə bağlı AzEdu.az-a təhsil eksperti Kamran Əsədov açıqlama verib.
O, qeyd edib ki, universitetlərdə mövcud problemlər tənqidi yanaşma tələb edir:
"Avropa ölkələrində kollec təhsili peşə hazırlığı mərhələsindən daha geniş funksiyaya keçərək bakalavr, magistratura və hətta doktorantura pillələrini özündə birləşdirən çoxpilləli modelə çevrilib. Bu sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, təhsil müəssisələri əmək bazarının tələbinə uyğun elastik şəkildə strukturlaşdırılır və tələbə üçün vertikal yüksəliş imkanları tam açıq olur. Avropa Komissiyasının 2023-cü il hesabatına görə, Avropa İttifaqı ölkələrində tətbiq olunan Professional Higher Education modelində kollec məzunlarının 82%-i təhsili başa vurduqdan sonra 6 ay ərzində iş tapır, bu məzunların təxminən 40%-i isə sonradan magistratura pilləsinə keçərək təhsilini davam etdirir. Bu statistika kolleclərin artıq yalnız texniki kadr hazırlığı deyil, həm də ali təhsilə inteqrasiya olunmuş, akademik və tətbiqi bilikləri birləşdirən qurumlara çevrildiyini göstərir.
Azərbaycan qanunvericiliyində isə orta ixtisas təhsili haqqında müddəalar kolleclərin əsas missiyasını “əmək bazarına ilkin ixtisaslı kadr hazırlığı” kimi müəyyən edir, lakin bu pillədən yuxarı pillələrə keçidin mexanizmləri hələ də tam formalaşmayıb. “Təhsil haqqında” Qanunda peşə və orta ixtisas təhsilinin ali təhsil ilə əlaqələndirilməsi zərurəti qeyd edilsə də, praktikada kolleclər sistemindən universitetə keçid üçün tələbələr faktiki olaraq yenidən sıfırdan bakalavr pilləsinə başlayırlar. Bu struktur problemi əmək bazarının tələblərinə uyğun çevik modelin formalaşmasına mane olur və nəticədə kollec diplomunun dəyəri ali təhsil diplomu ilə müqayisədə aşağı qalır. Dövlət Statistika Komitəsinin göstəricilərinə görə, 2023–2024-cü illərdə kollec məzunlarının məşğulluq səviyyəsi 48–52% arasında dəyişib, universitet məzunlarında isə bu göstərici 67–72% təşkil edib. Bu rəqəmlər kollec təhsilinin müasir əmək bazarında rəqabət gücünün yetərincə formalaşmadığını təsdiqləyir".
Kolleclərin zəif inkişafı ali məktəblərə yük salır və həm akademik, həm də peşə təhsilini eyni anda təşkil etmək çətinləşir:
"Azərbaycanda isə kolleclərin zəif inkişaf etməsi səbəbindən bütün yük universitetlərin üzərinə düşür və nəticədə ali təhsil müəssisələrində həm akademik, həm də peşə yönümlü təhsili eyni anda təşkil etmək mümkün olmur. Bu da universitetlərdə keyfiyyətin dağılmasına, proqramların kütləviləşməsinə və akademik standartların aşağı düşməsinə səbəb olur.
Universitetlərdə mövcud problemlər tənqidi yanaşma tələb edir. Ənənəvi olaraq universitetlər akademik və tədqiqat yönümlü ali təhsilin mərkəzi hesab edilsə də, hazırkı göstəricilər bunun belə olmadığını açıq şəkildə göstərir. Bir çox universitetdə tədqiqat fəaliyyəti formal xarakter daşıyır, nəşrlərin böyük hissəsi aşağı impakt-faktorlu jurnallarda yayımlanır, real elmi nəticə isə məhduddur. Akademik heyətin orta yaşının yüksək olması və gənc müəllimlərin sistemə daxil olmasının çətinliyi universitetləri dinamik təhsil mühitindən uzaqlaşdırır. Proqramların əksəriyyəti əmək bazarının yenilənən tələblərinə adekvat deyil, xüsusilə mühəndislik və texnoloji ixtisaslarda müasir laboratoriya və təlim mühitinin çatışmazlığı ciddi keyfiyyət boşluğu yaradır. Universitetlərdə tələbə-müəllim nisbəti də beynəlxalq standartlardan geri qalır: inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 12–16 arasında dəyişdiyi halda, Azərbaycanda bəzi universitetlərdə 24–28-ə qədər yüksəlir ki, bu da tədrisin fərdiləşdirilməsini mümkünsüz edir".
Əsas məsələ kolleclərin ali təhsil ilə inteqrasiyası və əmək bazarı ilə əlaqəsinin gücləndirilməsidir:
"Burada müsbət vurğulanmalı məqam ondan ibarətdir ki, Elm və Təhsil Nazirliyi son illərdə universitetlərdə keyfiyyət meyarlarını sərtləşdirmək, kollecləri modernləşdirmək və peşə təhsilini yenidən qurmaq istiqamətində sistemli addımlar atır. Nazirlik xüsusilə tətbiqi təhsil sahəsində struktur islahatları, dual təhsil proqramlarının yaradılması, peşə təhsili müəssisələrinin yenilənməsi və kollec infrastrukturunun modernləşdirilməsi ilə təhsil sistemini Avropa modeli ilə uyğunlaşdırmağa başlayıb. Magistratura və doktorantura pillələrində tədqiqat keyfiyyətinin yüksəldilməsi, universitetlərin akkreditasiya prosesinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və ali təhsil müəssisələrinin differensiasiyası üzrə aparılan işlər də bu istiqamətdə mühüm dönüş yaradır. Əgər bu xətt davam etsə, kolleclərin funksional gücləndirilməsi universitetlərdə olan yüklənməni azaldacaq, ali təhsilin akademik mərkəz kimi formalaşmasına daha yaxşı şərait yaradacaq.
Müqayisə göstərir ki, hazırkı mərhələdə Azərbaycan tələbəsi üçün ölkə daxilində ali təhsil daha stabil, daha geniş tanınan və daha yüksək məşğulluq imkanı yaradan seçim olaraq qalır. Xaricdə isə kollec–universitet inteqrasiya sistemi ona daha çevik və geniş horizont təqdim edir: tələbə həm peşə bacarığı qazanır, həm də fasiləsiz şəkildə magistraturaya və tədqiqat mərhələlərinə keçə bilir. Azərbaycanda bu keçid mexanizminin olmaması vəziyyəti fərqli edir və tələbənin əsas qazancları xarici kolleclərin strukturundan asılı olur.
Hesab edirəm ki, dəyişməli olan əsas məsələ kolleclərin struktur dəyişikliyə cəlb olunması, onların ali təhsil pillələri ilə inteqrasiya olunması və əmək bazarı ilə real əlaqəsinin gücləndirilməsidir. Bu baş verdikcə universitetlərdə olan yüklənmə azalacaq, ixtisaslaşma dərinləşəcək və təhsil sistemi bütövlükdə Avropa standartlarına doğru yaxınlaşacaq. Nazirliyin hazırda apardığı islahatlar məhz bu istiqamətdə mühüm və müsbət addımlardır, lakin universitetlərin keyfiyyət problemləri göstərir ki, kolleclərin gücləndirilməsi yalnız arzu olunan deyil, həm də strateji zərurətdir".
