İkinci bakalavr təhsili üçün abituriyentlərin əvvəlki buraxılış imtahanı nəticələri əsas götürülür. Bu isə ikinci ali təhsil almaq istəyən şəxslərin hazırkı bilik və bacarıqlarını daha obyektiv şəkildə qiymətləndirməsinə əngəl yaradır.
Məsələ ilə bağlı təhsil eksperti Kamran Əsədov AzEdu.az-a açıqlama verib.
"Bu, bir tərəfdən obyektivliyi qorumağa yönəlsə də, digər tərəfdən, fərdi inkişaf və bilik səviyyəsini yenidən təsdiqləmək istəyən şəxslər üçün məhdudlaşdırıcı mexanizm yaradır. Dövlət İmtahan Mərkəzinin bu qaydası hüquqi baxımdan “Təhsil haqqında” Qanunun 15-ci maddəsində göstərilən “təhsilin pillələri arasında davamlılıq və ardıcıllıq” prinsipinə əsaslansa da, praktik baxımdan sosial ədalət və peşə yönümlülük baxımından müəyyən boşluqlar doğurur. Çünki hər bir vətəndaşın ikinci dəfə ali təhsil almaq və ixtisasını dəyişmək hüququ qanunla tanınır, lakin bu hüququ reallaşdırmaq üçün eyni zamanda yenidən bilik və bacarıqlarını sınaqdan keçirmək imkanı da təmin edilməlidir.
Son illərin statistikası göstərir ki, ikinci ali təhsilə maraq artmaqdadır. 2024-cü ildə 7 minə yaxın şəxs ikinci bakalavr pilləsinə müraciət edib, bu göstərici 2021-ci illə müqayisədə 2,3 dəfə çoxdur. Onların 68 faizi ixtisasını dəyişmək, 32 faizi isə əvvəlki sahə üzrə ixtisaslaşmanı dərinləşdirmək məqsədi ilə müraciət edir. Lakin DİM qaydalarına görə, bu kateqoriyadan olan şəxslər yalnız ilk buraxılış imtahanında topladıqları balla müsabiqədə iştirak edə bilirlər. Beləliklə, əgər abituriyent illər əvvəl nisbətən zəif nəticə göstəribsə, bu, onun yeni akademik potensialını və hazırkı bilik səviyyəsini əks etdirmir.
Burada əsas problem ondan ibarətdir ki, imtahan nəticəsi dinamik göstəricidir, yəni zamanla dəyişə və inkişaf edə bilər. İkinci ali təhsil almaq istəyən şəxs artıq həm akademik, həm də peşəkar təcrübəyə malik olur və bu, onun imtahan potensialına müsbət təsir göstərə bilər. Lakin yenidən imtahan vermək imkanı olmadıqda bu üstünlük nəzərə alınmır. “İnsan hüquqları haqqında” Qanunun 25-ci maddəsində qeyd olunur ki, “hər bir vətəndaş bərabər təhsil imkanlarından istifadə etmək hüququna malikdir.” Əgər bir şəxs öz bilik səviyyəsini təkmilləşdiribsə, lakin inzibati məhdudiyyətə görə ballarını yeniləyə bilmirsə, bu bərabərlik prinsipinə zidd vəziyyət yaradır".
Dünya təcrübəsi nə deyir?
Xaricdə bu məsələyə daha çevik və diferensial yanaşılır. Məsələn, Türkiyədə “DGS” (Dikey Geçiş Sınavı) və “YKS” vasitəsilə ikinci bakalavr və ya sahə dəyişdirənlər üçün ayrıca imtahan mərhələsi nəzərdə tutulub. ABŞ-də universitetlər “second degree applicant” statusunda müraciət edənlərdən ya əvvəlki GPA göstəricisini, ya da yenidən qəbul testini (SAT, ACT və ya GRE) tələb edir. Estoniyada və Finlandiyada da oxşar sistem mövcuddur: əvvəlki imtahan nəticələri yetərli sayılmadıqda vətəndaş yenidən test verərək göstəricilərini yüksəldə bilər. Bu model həm akademik ədaləti qoruyur, həm də ömürboyu təhsil prinsipinə uyğun gəlir.
Azərbaycan üçün də belə bir yanaşma daha məqsədəuyğun görünür. DİM-in hazırkı qaydası imtahan mexanizmini texniki baxımdan sadələşdirsə də, insan resurslarının daha çevik istifadəsinə mane olur. Əgər ikinci bakalavr təhsilinə qəbul üçün ayrıca “təkrar qiymətləndirmə pəncərəsi” yaradılsa, bu həm şəffaflıq, həm də motivasiya baxımından real nəticə verər. Çünki hazırda çoxsaylı müraciət edənlər ballarının aşağı olması səbəbilə qəbul ola bilmir, halbuki onların yeni bilik və bacarıqları əmək bazarına daha uyğun ola bilər.
Müsbət tərəf ondadır ki, DİM bu qayda ilə sistemin sabitliyini qoruyur, əlavə resurs itkisini minimuma endirir və ali təhsilə qəbul prosesində xaotiklik yaranmasının qarşısını alır. Amma mənfi tərəfi ondan ibarətdir ki, bu, fərdi inkişaf dinamikliyini nəzərə almır və ikinci ixtisas almaq istəyən, lakin əvvəlki balları zəif olan şəxslərin potensialını sıradan çıxarır.
Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə həyata keçirdiyi “Ömürboyu təhsil konsepsiyası”, “İkinci ixtisas hazırlığı proqramı” kimi təşəbbüslər də göstərir ki, dövlət artıq insanın yalnız bir dəfə deyil, istənilən yaşda təhsil alma hüququnu dəstəkləyir. Buna görə də DİM-in qaydalarının bu konsepsiya ilə uyğunlaşdırılması zəruridir. Əgər bu dəyişiklik həyata keçirilsə, sistem həm təhsilalanların motivasiyasını artırar, həm də təhsil bazarında keyfiyyətli, ixtisaslı və yenilənmiş kadr axınını təmin edər.
Hesab edirəm ki, buraxılış imtahanı nəticələrinin yenilənməməsi qaydası texniki sabitlik baxımından əsaslandırılsa da, sosial ədalət və bərabər imkanlar prinsipi ilə tam uyğun gəlmir. Elm və Təhsil Nazirliyi bu mexanizmin təkmilləşdirilməsi istiqamətində DİM-lə birgə çevik model hazırlasa, həm təhsildə rəqabət mühiti artar, həm də ikinci təhsil almaq istəyənlərin potensialı daha səmərəli dəyərləndirilər. Bu, ölkədə ömürboyu təhsilin real və davamlı şəkildə tətbiqinə, insan kapitalının dəyərinin artırılmasına xidmət edər".
