Son illər Azərbaycanın ali təhsil sistemində xarici tələbələrin sayının sürətlə artması, ölkənin təhsil məkanının beynəlxalqlaşma mərhələsinə keçid etdiyini göstərir. Bu, həm sosial-iqtisadi, həm də strateji baxımdan əhəmiyyətli bir prosesdir. Təhlil göstərir ki, xarici tələbələrin ölkə universitetlərinə cəlb edilməsi təhsilin ixracı və beynəlxalq tanınırlığın artırılması məqsədi daşıyır, lakin bu prosesdə resurs bölgüsü, akademik keyfiyyət və sosial balans məsələləri də xüsusi diqqət tələb edir.
Bu fikirləri təhsil eksperti Kamran Əsədov AzEdu.az-a danışarkən bildirib.
Əcnəbi tələbələr artır
"Elm və Təhsil Nazirliyinin 2024-cü il məlumatına görə, hazırda Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrində 11 mindən çox xarici tələbə təhsil alır. Onların 90 faizi ödənişli əsaslarla, 10 faizi isə ikitərəfli hökumətlərarası müqavilələr və ya beynəlxalq proqramlar çərçivəsində təhsil alır. Xarici tələbələrin 60%-dən çoxu Türkiyə, Hindistan, Pakistan, Nigeriya, Gürcüstan və Rusiya kimi ölkələrdən gəlir. Bu rəqəm 2015-ci illə müqayisədə təxminən 2 dəfə artım deməkdir. Məsələn, 2015-ci ildə cəmi 5300 xarici tələbə olduğu halda, 2024-cü ildə bu say 11 mini keçib. Bu artım, Azərbaycanın təhsilinin regional miqyasda tanınmağa başlamasının göstəricisidir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununun 5-ci maddəsində qeyd olunur ki, təhsil sistemi beynəlxalq təhsil məkanına inteqrasiya olunmalı, təhsil xidmətlərinin ixracı həyata keçirilməlidir. Həmçinin həmin qanunun 33.2-ci maddəsində ali təhsil müəssisələrinin xarici ölkə vətəndaşlarını qəbul etmək hüququ təsbit edilir. Bu hüquqi baza Elm və Təhsil Nazirliyinə xarici tələbə qəbulunun miqyasını artırmaq və beynəlmiləlləşməni dövlət siyasətinə çevirmək imkanı verir. Nazirliyin həyata keçirdiyi “Study in Azerbaijan” proqramı bu baxımdan strateji addımdır və ölkənin ali təhsil bazarını beynəlxalq səviyyədə rəqabətə çıxarır".
Universitetlərin maliyyə dayanıqlığı və potensial problemlər
"Bu siyasətin müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, universitetlər maliyyə baxımından daha müstəqil olur. Xarici tələbələrin ödədiyi təhsil haqları universitetlərin büdcəsini artırır, laboratoriyaların yenilənməsi, yeni tədris avadanlıqlarının alınması və tələbə infrastrukturunun yaxşılaşdırılmasına şərait yaradır. Eyni zamanda, bu, təhsil ixracı kimi dövlətin qeyri-neft sektorunda gəlir mənbəyini genişləndirir. Məsələn, Türkiyədə 2023-cü ildə xarici tələbələrdən əldə olunan təhsil gəliri 3,5 milyard dollar olub, və proqnozlara əsasən, Azərbaycan 2030-cu ilə qədər bu sahədə illik 200 milyon dollarlıq təhsil ixrac potensialı formalaşdıra bilər. Bu baxımdan Elm və Təhsil Nazirliyinin atdığı addımlar regional liderlik perspektivi baxımından mühüm strateji üstünlük yaradır.
Lakin mənfi tərəflər də mövcuddur. Bəzi universitetlərdə xarici tələbələrin qəbulu kəmiyyət göstəricisinə çevrilib, keyfiyyət göstəricisinə yox. Qəbul prosesi bəzən yalnız sənəd üzərindən, akademik seleksiya və dil səviyyəsi qiymətləndirilmədən aparılır. Bu isə dərs prosesində pedaqoji yükü artırır, akademik keyfiyyət fərqini yaradır. Həmçinin, universitetlərin bəzilərində xarici tələbə axını tədris resurslarının sıxlaşmasına, yataqxana çatışmazlığına və sosial mühitin qeyri-balanslılaşmasına səbəb olur. Əgər bir universitetin ümumi kontingenti 4000 nəfərdirsə və bunun 300-ü əcnəbidirsə, bu zaman akademik və sosial infrastrukturun tənzimlənməsi xüsusi diqqət tələb edir.
Dünya təcrübəsində bu məsələyə iki yanaşma var. Məsələn, Türkiyədə “YÖK” sistemi xarici tələbələr üçün ayrıca plan yeri ayırır və bu kvota ümumi yerli abituriyent qəbuluna təsir etmir. Hər universitetin xarici tələbə kvotası ümumi kontingentin maksimum 10–15 faizi həcmində müəyyən olunur. Avropa ölkələrində, xüsusilə Almaniya və Polşada xarici tələbə qəbulu universitetlərin muxtariyyəti çərçivəsində tənzimlənir, lakin onlar keyfiyyət təminatı və resurs balansını pozmamaq üçün kvotaları məhdud saxlayırlar. Bu modellər göstərir ki, beynəlmiləlləşmə uğurlu olanda həm yerli, həm də xarici tələbələr üçün keyfiyyətli mühit formalaşır.
Azərbaycanın hazırkı sistemi də formal olaraq ayrı plan əsasında qurulub, yəni xarici tələbələr yerli abituriyentlərin dövlət sifarişi və ya ödənişli yerlərinə daxil edilmir. Amma praktiki baxımdan bəzi hallarda universitetlər ümumi resurslardan istifadə etdiyinə görə bu iki qrup arasında dolayısı təsir yaranır. Buna görə gələcəkdə Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən xarici tələbə kvotalarının universitetlərin real imkanları ilə əlaqələndirilməsi vacibdir. Hər bir universitet üçün ayrıca “beynəlmiləlləşmə göstəricisi” müəyyən edilməli və keyfiyyət tələbləri beynəlxalq akkreditasiya standartlarına uyğunlaşdırılmalıdır.
Bu prosesin davamı olaraq proqnozlar göstərir ki, 2030-cu ilə qədər Azərbaycanda xarici tələbələrin sayı 30-35 min nəfərə çata bilər. Bu, təhsil sektoruna həm iqtisadi, həm diplomatik, həm də elmi baxımdan yeni imkanlar gətirəcək. Lakin bu artım yalnız düzgün idarə olunan halda dayanıqlı ola bilər. Əgər keyfiyyət təminatı və sosial balans qorunarsa, bu model həm beynəlxalq tanınma, həm də yerli təhsil mühitinin zənginləşməsi baxımından optimal nəticə verəcək.
Hesab edirəm ki, xarici tələbələrin ayrıca plan əsasında qəbul olunması düzgün və strateji qərardır. Bu, yerli abituriyentlərin təhsil hüquqlarını məhdudlaşdırmır, əksinə, ali təhsildə beynəlxalq resurs dövriyyəsini və universitetlərin iqtisadi dayanıqlığını artırır. Elm və Təhsil Nazirliyinin bu istiqamətdə həyata keçirdiyi siyasət regionda Azərbaycanı “təhsil mərkəzi”nə çevirməyə yönəlib və bu, müasir dövrün qlobal təhsil tendensiyaları ilə tam uzlaşır. Növbəti mərhələdə əsas məsələ kvota tənzimlənməsi, qəbul keyfiyyəti və akademik inteqrasiyanın gücləndirilməsidir. Bu baş verdiyi halda, Azərbaycanın ali təhsili həm rəqabətqabiliyyətli ixrac sahəsinə, həm də ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artıran strateji gücə çevriləcək".
