Müəllimlərin İşə Qəbulu (MİQ) imtahanı Azərbaycanda ümumi təhsil müəssisələrinə müəllimlərin şəffaf və obyektiv seçim mexanizmi əsasında cəlb olunmasını təmin edir. Bu prosesin əsas mərhələlərindən biri vakant yerlərin müəyyənləşdirilməsi və onların namizədlər arasında bölüşdürülməsidir.
Hər il minlərlə namizəd bu imtahanda iştirak etsə də, bəzən vakant yerlərin tam şəkildə dolmadığı müşahidə olunur.
Bəs görəsən, boş yerlər hansı fənlər üzrə daha çoxdur?
Mövzu ilə bağlı AzEdu.az-a açıqlama verən Təhsildə Təhlil və Kommunikasiyalar Mərkəzinin direktoru Kamran Əsədov qeyd edib ki, 2024-ci ildə keçirilən Müəllimlərin İşə Qəbulu (MİQ) imtahanı həm iştirakçı sayı, həm də nəticələrin regionlar üzrə paylanması baxımından əvvəlki illərlə müqayisədə daha genişmiqyaslı və dinamik bir proses olub:
"Bu il imtahana qeydiyyatdan keçən namizədlərin sayı 70 minə yaxın olub ki, bu da 2024-cü illə müqayisədə təxminən 9%-lik artım deməkdir. Bu artım, bir tərəfdən müəllim peşəsinə olan marağın yüksəldiyini, digər tərəfdən isə dövlət təhsil siyasətində müəllim peşəsinin nüfuzunun artırılmasına yönəlmiş addımların müəyyən qədər nəticə verdiyini göstərir.
2025-ci ildə vakant yerlərin sayı da əvvəlki illərlə müqayisədə artıb və ümumilikdə təxminən 11 minə yaxın müəllim yeri müsabiqəyə çıxarılıb. Bu rəqəm 2024-cü ildəki 9.800 vakant yer ilə müqayisədə 12%-lik artım deməkdir. Lakin bu artıma baxmayaraq, yerlərin tam dolmaması problemi hələ də aktuallığını qoruyur. Xüsusilə kənd və ucqar bölgələrdə bəzi fənlər üzrə vakant yerlərin aylarla boş qalması, bir çox hallarda isə ümumiyyətlə müraciət edilməməsi təhsil infrastrukturunda qeyri-bərabərliyi üzə çıxarır.
Ən çox vakant yerlər yenə də coğrafiya, texnologiya, təsviri incəsənət, musiqi, biologiya və kimya fənləri üzrə qeydə alınıb. Bu fənlər üzrə həm ali təhsil müəssisələrinə qəbulda abituriyent marağının aşağı olması, həm də məzunların MİQ imtahanlarında aşağı nəticə göstərməsi bu boşluqların əsas səbəblərindəndir. 2025-ci ilin ilk yarısı üçün açıqlanan ilkin nəticələrə əsasən, bu fənlər üzrə iştirak edən namizədlərin yalnız 37%-i keçid balını toplaya bilib. Halbuki ibtidai sinif, ingilis dili və riyaziyyat fənləri üzrə bu göstərici 55–65% arasında dəyişir. Bu fərq onu göstərir ki, bəzi sahələrdə həm kadr ehtiyatı, həm də ixtisas üzrə hazırlıq səviyyəsi ciddi şəkildə zəifdir.
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanunun 29.1-ci maddəsində göstərilir ki, dövlət ümumi təhsil müəssisələrində müəllimlərin işə qəbulu açıq müsabiqə yolu ilə, şəffaflıq və bərabərlik prinsipləri əsasında həyata keçirilməlidir. Praktikada bu prinsip texniki olaraq təmin olunsa da, regionlar üzrə kadr paylanmasında struktur uyğunsuzluqlar, sosial və coğrafi səbəblərlə bağlı balanssızlıqlar bu prinsipi zəiflədən amillərə çevrilir. Namizədlərin coğrafi seçim zamanı əsasən paytaxt və iri şəhərlərə üstünlük verməsi, ucqar rayonlara getmək istəməməsi, müəllimlərin bölgələrdə yaşam və məişət şəraitinin zəifliyi ilə bağlı çətinlikləri bu problemin kökündə dayanır.
2025-ci ildə ən çox vakant yer qalan bölgələr sırasına təxminən Balakən, Yardımlı, Lerik, Qax, Qusar və Zaqatala rayonları daxildir. Bu bölgələrdə coğrafi relyef, infrastruktur zəifliyi və sosial-məişət imkanlarının məhdudluğu səbəbindən namizədlərin yerləşmək istəyi aşağı olur. Halbuki həmin rayonlarda məktəblərdə siniflərin komplektləşdirilməsi çətinləşir, nəticədə şagirdlərin dərs yükü qeyri-ixtisas müəllimləri tərəfindən ödənilir və təhsilin keyfiyyəti zəifləyir.
2024-cü ildə boş qalan vakant yerlərin sayı təxminən 2.800 civarında idi və Təhsil Nazirliyi bu yerləri əlavə yerləşdirmə mərhələsi ilə doldurmağa çalışmışdı. 2025-ci ildə isə bu göstərici 3.200-ə yaxın olub. Bu, artım olsa da, müraciət edənlərin sayının daha çox olmasına baxmayaraq, effektiv bölgü mexanizmlərinin yetərincə tətbiq edilmədiyini göstərir. Deməli, sadəcə imtahanda yüksək nəticə göstərmək deyil, eyni zamanda yerləşmə sisteminin regional balansı qoruyacaq şəkildə qurulması da vacibdir".
"Dünya təcrübəsində müəllim çatışmazlığı əsasən kənd və uzaq bölgələrdə müşahidə olunur",- deyə ekspert fikrinə əlavə edib:
"Məsələn, Kanada və Avstraliyada ucqar məktəblərə yerləşən müəllimlərə əlavə maaş, mənzil təminatı, övladları üçün güzəştli təhsil və sosial dəstək paketləri təqdim olunur. Bu, həm motivasiya yaradır, həm də müəllim axınının qarşısını alır. Azərbaycanda da bu modellərdən istifadə etməklə, regionlara xüsusi təşviq mexanizmlərinin tətbiqi vacibdir. Hazırda yalnız bal toplayan namizədə iş imkanı verilməsi prinsipi ilə bu boşluqların dolması çətin görünür.
Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün bir neçə istiqamətdə dəyişiklik zəruridir. Birincisi, qeyri-populyar fənlər üzrə ali təhsil proqramlarında dövlət sifarişi artırılmalı və həmin ixtisaslara qəbul olanlara əlavə təqaüdlər verilməlidir. İkincisi, kənd yerlərində yerləşən vakant yerlərə gedəcək müəllimlərə sosial dəstək – mənzil, nəqliyyat, uşaq bağçası və s. təminatı təqdim olunmalıdır. Üçüncüsü, coğrafi yerləşdirmə mərhələsində regional kvota və balanslı bölüşdürmə prinsipi tətbiq olunmalıdır. Bununla yanaşı, imtahanda uğur qazanan, lakin bölgəyə getmək istəməyən namizədə alternativ təkliflər əvəzinə işdən imtina hüququnun məhdudlaşdırılması məsələsi də nəzərdən keçirilə bilər.
2025-ci ilin nəticələri göstərdi ki, müəllim peşəsinə maraq artsa da, sistemin yerləşdirmə mexanizmi hələ də funksional olaraq zəifdir. Problemlər təkcə imtahan mexanizmində deyil, yerləşdirmə siyasətində, regionlara yanaşma modelində və sosial təşviq strukturundadır. Əgər bu məsələlər sistemli şəkildə həll olunmazsa, hər il artan müəllim kontingenti fonunda belə minlərlə vakant yerin boş qalması davam edəcək və bu, nəticə etibarilə təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərəcək. Texniki baxımdan şəffaf olan MİQ sistemi, strateji baxımdan ədalətli bölgü və funksional nəticə üçün daha dərindən təhlil edilərək təkmilləşdirilməlidir".
