İnvestisiya mülkiyyəti, iqtisadi inkişafın təmin olunmasında mühüm rol oynayan və hüquqi tənzimləmələr çərçivəsində xüsusi diqqət tələb edən bir sahədir. Bu anlayış, fiziki və hüquqi şəxslərin müxtəlif sahələrdə -xüsusilə daşınmaz əmlak, səhmdar cəmiyyətləri və digər maliyyə alətləri üzərində - sərmayə qoyuluşlarını əhatə edir. İnvestisiyanın məqsədi təkcə maliyyə gəliri əldə etmək deyil, eyni zamanda iqtisadiyyatda məhsuldar gücün artırılması, məşğulluğun stimullaşdırılması və bazarların inkişafına töhfə verməkdir. Lakin hər bir investisiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi müəyyən hüquqi və vergi tələblərinə uyğun olmağı zəruri edir.
Mülkiyyət hüquqları, sərmayəçilərin investisiyalarının qorunması və onlara mülkiyyət üzərində tam hüquqi səlahiyyətlərin verilməsi baxımından əsaslı əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, vergi sistemi sərmayələrin gəlirləri və çıxarışlarının tənzimlənməsi üçün mühüm fiskal alət olaraq çıxış edir. Bu baxımdan, investisiya mülkiyyətinin hüquqi və vergi aspektləri yalnız sərmayəçilərin maraqları üçün deyil, həm də dövlətin makroiqtisadi siyasətinin formalaşdırılması baxımından əhəmiyyətlidir. İnvestisiya mülkiyyəti, əsasən investisiya məqsədilə əldə edilən və ya saxlanılan daşınmaz əmlak və digər əmlak növlərini əhatə edir. Bu mülkiyyət növü ilə bağlı hüquqi və vergi məsələləri, qüvvədə olan hüquq normaları və vergi qanunvericiliyi çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Hüquqi aspektlərə investisiya mülkiyyətinin alqı-satqısı, icarəsi və idarə olunması ilə bağlı əməliyyatlar daxildir. Vergi aspektləri isə gəlir vergisi, kapital artımı vergisi və digər müvafiq vergi öhdəliklərini əhatə edir. Bu istiqamətdə effektiv hüquqi və fiskal mexanizmlərin mövcudluğu investisiya mühitinin sabitliyi və şəffaflığı baxımından həlledici rol oynayır.
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi aspektlər və növləri
1. Mülkiyyət Hüququnun Qorunması və İdarə Edilməsi
İnvestisiya mülkiyyətinin hüquqi mahiyyətini təşkil edən əsas prinsip mülkiyyət hüququnun müdafiəsidir. Mülkiyyət hüququ, sahibinə əmlakdan istifadə, ona sahib çıxma, satmaq və digər hüquqi əməliyyatları həyata keçirmək imkanı verir. Mülkiyyətin hüquqi təhlükəsizliyi iqtisadi sabitlik və investisiya mühitinə inamın güclənməsi baxımından mühüm amildir. Əmlakın alqı-satqısı: Mülkiyyət hüququnun ötürülməsi müqavilə əsasında həyata keçirilir və bu hüququn hüquqi qüvvəyə minməsi yalnız dövlət qeydiyyatından sonra mümkündür. Müqavilənin notarial qaydada təsdiqlənməsi və ödənişin qanuni əsaslarla icrası hüquqi etibarlılığı təmin edir. Kirayə və idarəetmə münasibətləri: Kirayə müqavilələri investisiya obyektlərinin gəlir gətirən aktiva çevrilməsində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, idarəetmə mexanizmləri mülkiyyətin texniki vəziyyətinin qorunması, təmiri və icarəçinin hüquqlarının təmin olunmasını tənzimləyir. Hüquqi mübahisələr: İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi mübahisələr əsasən mülkiyyət hüququnun pozulması, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi və qeyri-qanuni istifadədən irəli gəlir. Bu mübahisələrin həlli məhkəmə və ya arbitraj prosedurları çərçivəsində həyata keçirilir.
2. Hüquqi Qeydiyyat və Rejim
İnvestisiya mülkiyyətinin hüquqi rejimi, əmlakın qeydiyyat və identifikasiya prosedurları ilə sıx bağlıdır. Qeydiyyat mülkiyyət hüquqlarının rəsmiləşdirilməsi və hüquqi mübahisələrdə hüquqi sübut kimi çıxış etməsi baxımından vacibdir. Əmlakın qeydiyyatı: Əmlak üzərində mülkiyyət hüququnun tanınması yalnız onun dövlət orqanlarında — o cümlədən daşınmaz əmlakın dövlət reyestrində — qeydiyyatından sonra hüquqi qüvvəyə minir. Qeydiyyat zamanı təqdim edilən hüquqi sənədlərin (alqı-satqı müqaviləsi, sərəncam aktı və s.) düzgün tərtibi vacib şərtdir. Qeydiyyatın hüquqi nəticələri: Qeydiyyatın həyata keçirilməsi əmlakın hüquqi statusunu müəyyən edir, onun hüquqi dövriyyəyə daxil olmasına və sahiblik hüququnun üçüncü şəxslərə qarşı müdafiəsinə zəmin yaradır.
3. Müqavilə Münasibətləri və Hüquqi Razılaşmalar
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı müqavilə münasibətləri, bu əmlakın alqı-satqısı, icarəsi və idarə olunması kimi əməliyyatlarda hüquqi öhdəlik və hüquqların müəyyənləşdirilməsi üçün əsas vasitədir.
Alqı-satqı müqavilələri: Bu müqavilələr investisiya mülkiyyətinin sahibindən digər şəxsə keçməsi prosesini hüquqi baxımdan rəsmiləşdirir. Müqavilə tərəflərin hüquq və vəzifələrini, ödəniş şərtlərini və mübahisələrin həll üsullarını əhatə edir. Kirayə müqavilələri: Əmlakın istifadəyə verilməsi ilə bağlı bağlanan müqavilələr gəlir əldə etmək məqsədilə həyata keçirilən investisiya fəaliyyətinin mühüm elementidir. Bu müqavilələrdə mülkiyyətçi və kirayəçi arasında qarşılıqlı məsuliyyətlər hüquqi çərçivədə müəyyən edilir. İdarəetmə müqavilələri: İnvestisiya mülkiyyətinin üçüncü şəxslər tərəfindən idarə edilməsi hallarını tənzimləyən bu müqavilələr, daşınmaz əmlakın effektiv istismarını və bazar dəyərinin qorunmasını təmin edir.
4. Hüquqi Risklərin İdarə Edilməsi
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi risklər, hüquqi statusun qeyri-müəyyənliyi, mülkiyyətin qeyri-qanuni istifadəsi, müqavilə şərtlərinin pozulması və ya vergi öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi kimi hallardan irəli gəlir. Risklərin azaldılması mexanizmləri: Hüquqi risklərin idarə olunması məqsədilə hüquqi auditlərin keçirilməsi, peşəkar hüquqşünas və məsləhətçilərlə əməkdaşlıq, müqavilələrin hüquqi ekspertizası və mülkiyyətin əvvəlki statusunun araşdırılması tövsiyə olunur.
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı vergi aspektləri və növləri
1.Gəlir Vergisi Gəlir vergisi, əsasən investisiya mülkiyyətindən əldə olunan kirayə gəlirlərinə tətbiq olunur. Bu vergi növü, sərmayəçinin daşınmaz əmlakdan əldə etdiyi daimi gəlirlərin dövlət büdcəsinə yönləndirilməsini təmin edir.
Kirayə gəlirlərinin vergiyə cəlb olunması: Daşınmaz əmlakın icarəsi nəticəsində əldə edilən gəlir, əksər ölkələrin vergi qanunvericiliyinə əsasən gəlir vergisinə tabe tutulur. Vergi məbləği, əldə olunan ümumi gəlirdən çıxarıla bilən xərclər (təmir, idarəetmə, amortizasiya və s.) çıxıldıqdan sonra hesablanır. Vergi bəyannaməsi və hesabatlıq: Vergi ödəyiciləri müntəzəm olaraq (illik və ya rüblük əsasda) vergi bəyannaməsi təqdim etməli, kirayə gəlirlərini və müvafiq çıxarışları düzgün şəkildə bəyan etməlidirlər.
Vergi dərəcələri: Gəlir vergisi dərəcələri milli qanunvericilikdə müəyyən olunur və bəzən proqressiv (artım üzrə) vergi sistemi ilə tənzimlənə bilər.
2. Kapital Qazancı Vergisi
Kapital qazancı vergisi, investisiya mülkiyyətinin satışından əldə olunan əlavə dəyər əsasında hesablanan vergidir. Bu dəyər, əmlakın alış qiyməti ilə satış qiyməti arasındakı fərqə əsasən müəyyən edilir. Qazancın müəyyən edilməsi: Kapital qazancı, əmlakın alış dəyəri və satış dəyəri arasında yaranan müsbət fərqlə ölçülür. Bu zaman hüquqi sənədlərlə təsdiq olunmuş ilkin alış dəyəri, yenidənqurma xərcləri və satışla bağlı xərclər nəzərə alınır. Vergi dərəcələri və güzəştlər: Bir çox ölkələrdə uzunmüddətli investisiyalar üçün daha aşağı kapital qazancı vergisi tətbiq edilir və müəyyən hallarda bu qazanc vergidən tam və ya qismən azad edilir (məsələn, əmlakın 5 ildən artıq saxlanması halında).
3. Əmlak Vergisi
Əmlak vergisi, daşınmaz əmlakın mülkiyyətində olma faktına görə tətbiq edilən illik vergi növüdür. Bu vergi, əmlakın dəyəri və yerləşdiyi coğrafi əraziyə əsasən hesablanır. Vergi bazası: Vergi əmlakın bazar və ya kadastr dəyəri əsasında müəyyən olunur. Qiymətləndirmə dövlət orqanları tərəfindən aparılır və dövri olaraq yenilənə bilər. İcra və nəzarət: Əmlak vergisinin ödənilməsi yerli və ya mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının nəzarətində həyata keçirilir.
4. Əlavə Dəyər Vergisi
(ƏDV) ƏDV, bəzi ölkələrdə daşınmaz əmlakın satışına və ya kommersiya məqsədli kirayəsinə tətbiq edilə bilər. ƏDV mülkiyyətin qiymətinə əlavə olunan dolayı vergi növüdür. Kommersiya kirayəsi: ƏDV əsasən yalnız kommersiya məqsədi ilə kirayə verilən əmlaklara tətbiq olunur; şəxsi yaşayış məqsədli kirayələr çox vaxt vergidən azad edilir. Satış əməliyyatları: Əmlakın satışında ƏDV alıcı tərəfindən ödənilir və bu vergi mülkiyyətin satış qiymətinə daxil edilir.
5. İnvestisiya Fondları və İpoteka üzrə Vergilər
İnvestisiya fondlarından gəlirlər: İnvestisiya fondları vasitəsilə əmlaka sərmayə qoyan investorlar dividend və faiz gəliri əldə edirlər ki, bu da gəlir vergisinə tabe edilir. Bəzi hallarda fond strukturlarına görə əlavə vergi güzəştləri mövcud ola bilər. İpoteka və kreditləşmə: İpoteka vasitəsilə alınan daşınmaz əmlak üzrə faiz ödənişləri bir çox ölkədə gəlir vergisindən çıxıla bilər. Bu, investorun vergi yükünü azaldan stimullaşdırıcı mexanizmdir.
6. Vergi Güzəştləri və Azadolmalar
Vergi güzəştləri, investisiya fəaliyyətlərini təşviq edən və investorların vergi yükünü azaldan dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir. Uzunmüddətli sərmayələr üçün güzəştlər: Mülkiyyətin uzun müddət saxlanması halında (məsələn, 5 ildən çox), kapital qazancı üzrə vergi azadlığı və ya endirimli dərəcələr tətbiq oluna bilər. Sosial məqsədlər üçün istifadə: Sosial layihələrdə və ya sosial kirayə proqramlarında istifadə edilən daşınmaz əmlak, müəyyən hallarda vergi güzəştləri ilə təmin olunur.
İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi və vergi aspektlərinin tənzimləmə metodları
1. Hüquqi Tənzimləmə Metodları Hüquqi tənzimləmə, mülkiyyətin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi, hüquqların təmin olunması və hüquqi mübahisələrin qarşısının alınması məqsədilə müxtəlif hüquqi normaların tətbiqini əhatə edir. Bu tənzimləmə aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə aparılır:
1.1. Sahiblik Hüquqlarının Tanınması və Qorunması İnvestisiya mülkiyyətinin əldə olunması zamanı hüquqi sahiblik aydın şəkildə müəyyənləşdirilməlidir. Alqı-satqı müqavilələri, notarial sənədlər və mülkiyyətin dövlət qeydiyyatı bu hüquqların rəsmiləşdirilməsi üçün əsas hüquqi alətlərdir.
1.2. Mülkiyyətin Sərbəst İstifadəsi İnvestorlar mülkiyyətə dair sərəncam vermək, onu icarəyə vermək, satmaq və ya yenidən qiymətləndirmək hüququna malikdirlər. Bununla belə, bu fəaliyyətlər müvafiq milli qanunvericiliyə və müqavilə şərtlərinə uyğun şəkildə həyata keçirilməlidir.
1.3. Hüquqi Sənədləşdirmə və Qeydiyyat Daşınmaz əmlakın hüquqi statusunun qorunması üçün əmlakın qeydiyyatı, vergi orqanları ilə qarşılıqlı əlaqələr və sənədlərin düzgün rəsmiləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.
1.4. Əmlakın İcarəsi və Satışı üzrə Müqavilə Münasibətləri Əmlakın icarəyə verilməsi və ya satılması hüquqi müqavilələrlə tənzimlənməli, müqavilə tərəfləri arasındakı hüquq və öhdəliklər aydın şəkildə müəyyən edilməlidir.
2. Vergi Tənzimləmə Metodları
Vergi tənzimləmələri, investisiya mülkiyyəti ilə əlaqədar gəlirlərin və əmlakın müxtəlif vergi növlərinə uyğun şəkildə bəyannamələşdirilməsi və ödənilməsini təmin edir. Aşağıdakı əsas istiqamətlər vergi tənzimləməsinin predmetini təşkil edir:
2.1. Vergi Öhdəliklərinin Məzmunu İnvestorlar mülkiyyətdən əldə etdikləri gəlirlərə və sahib olduqları əmlaka görə müxtəlif vergi öhdəliklərinə malikdirlər. Bu öhdəliklər əsasən gəlir vergisi və əmlak vergisindən ibarətdir.
2.2. Gəlir Vergisi Kirayə gəlirləri və mülkiyyətin satışından əldə olunan qazanc, gəlir vergisinin əsas obyektləridir. Bu gəlirlər üzrə vergi bəyannamələrinin vaxtında və düzgün təqdim olunması qanunvericilik tələblərindən biridir.
2.3. Əmlak Vergisi
Əmlakın bazar və ya qiymətləndirilmiş dəyəri əsasında hesablanan bu vergi mülkiyyət sahibinin daimi öhdəliyidir və əsasən yerli icra orqanları tərəfindən tətbiq olunur.
2.4. Vergi Qanunvericiliyinə Uyğunluq İnvestisiya mülkiyyətinin əldə olunması, istifadəsi və ötürülməsi zamanı mövcud vergi qanunvericiliyinə riayət edilməlidir. Bu, həmçinin vergi güzəştləri və azadolmalar barədə məlumatlı olmağı və bəyannamələrin düzgün təqdim edilməsini nəzərdə tutur.
3. Normativ Baza və Beynəlxalq Təcrübə
İnvestisiya mülkiyyətinin hüquqi və vergi tənzimləməsi, yalnız milli qanunvericiliklə deyil, həm də beynəlxalq müqavilələr, ikitərəfli vergi razılaşmaları və regional hüquqi mexanizmlərlə də dəstəklənir. Beynəlxalq təcrübədə şəffaflıq, hüququn aliliyi və vergi öhdəliklərinin optimallaşdırılması əsas prinsip kimi qəbul olunur.
NƏTİCƏ
İnvestisiya mülkiyyəti, həm hüquqi, həm də vergi aspektləri baxımından xüsusi tənzimləmə tələb edən vacib bir sahədir. Hüquqi çərçivə, investorların sərmayələrini qorumaq, mülkiyyət hüquqlarını təmin etmək və investisiya fəaliyyətlərini düzgün istiqamətləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Vergi çərçivəsi isə investorların gəlir və kapital qazancının ədalətli şəkildə vergiyə cəlb olunmasını təmin edir və bununla yanaşı, dövlətin maliyyə resurslarını artırmağa yönəlir. Bu iki sahənin effektiv tənzimlənməsi, investorların mülkiyyətlə bağlı əməliyyatlarını hüquqi cəhətdən təhlükəsiz və şəffaf şəkildə həyata keçirməsinə imkan verir və iqtisadi sabitliyi möhkəmləndirir. Hüquqi aspektlər, mülkiyyət hüquqlarının aydın şəkildə müəyyənləşdirilməsini, alqı-satqı, kirayə, idarəetmə və digər mülkiyyət əməliyyatlarının qanuni əsaslarla həyata keçirilməsini tələb edir. Mülkiyyətin hüquqi qorunması, investorların bu sahəyə olan etibarını gücləndirir və hüquqları pozan hər hansı qanunsuz fəaliyyətlərin qarşısını almağa kömək edir.
Bu eyni zamanda hüquqi mübahisələrin vaxtında və düzgün həll olunmasına, eləcə də investisiya əməliyyatlarının şəffaf şəkildə aparılmasına xidmət edir. Vergi aspektləri isə investisiya mülkiyyətindən əldə edilən gəlirlərin düzgün və ədalətli şəkildə vergiyə cəlb edilməsini nəzərdə tutur. Gəlir vergisi, kapital qazancı vergisi, əmlak vergisi və ƏDV kimi müxtəlif vergi növləri, investisiya mülkiyyətinin istər istifadə, istərsə də satış mərhələsində tətbiq olunur. Bu vergi mexanizmləri investorların öhdəliklərini yerinə yetirməsini təmin etməklə yanaşı, dövlətin gəlirlərini artırır və iqtisadi sistemin dayanıqlığını dəstəkləyir. Həmçinin, vergi azadolmaları və optimallaşdırma imkanları investorların vergi yükünü azaltmaqla investisiya mühitini daha əlverişli edir. İnvestisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi və vergi çərçivələrinin düzgün və balanslı şəkildə qurulması, ölkənin iqtisadi inkişafı və bazar sabitliyi üçün mühüm rol oynayır. Hüquqi tənzimləmə mülkiyyətin hüquqi qorunmasını təmin edərkən, vergi tənzimləmələri investisiya proseslərini təşviq edir. Bu mexanizmlər həm investorların maraqlarını müdafiə edir, həm də dövlətin fiskal gəlirlərini artıraraq, iqtisadi inkişafa real töhfə verir.
Nəticə etibarilə, investisiya mülkiyyəti ilə bağlı hüquqi və vergi tənzimləmələri arasında şəffaf və ədalətli bir balansın yaradılması, yalnız investorların hüquqlarını qorumaqla kifayətlənmir, eyni zamanda ölkə iqtisadiyyatının sabit və uzunmüddətli inkişafını da təmin edir. Bu çərçivənin davamlı inkişafı investorların hüquqlarının daha geniş şəkildə müdafiəsinə, vergi öhdəliklərinin daha dəqiq və əlverişli şəkildə müəyyənləşdirilməsinə və bütövlükdə bazarın davamlılığının möhkəmlənməsinə imkan verəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Azerbaijan Republic Ministry of Finance. (n.d.). Economy portal. Retrived May 5, 2025, from //www.economy.gov.az
2. Aydın, M. (2017). İnvestisiya və iqtisadi inkişaf. İqtisadiyyat Nəşriyyatı.
3. Brueggeman, W. B., & Fisher, J. D. (2019). Real estate finance and investments (17th ed.). McGraw-Hill Education. //www.abebooks.com
4. Guliyev, R. (2021). İnvestisiya mülkiyyəti və hüquqi tənzimləmə. Hüquq Nəşriyyatı.
5. Hargreaves, A. (2020). Property taxation and investment strategies. Oxford University Press. //www.fieldtax.com
6. Hyman, D. N. (2022). Public finance: A contemporary application of theory to policy (12th ed.). Cengage Learning. //www.uv.mx
7. Lymer, A., & Oats, L. (2019). Taxation: Policy and practice (26th ed.). Fiscal Publications.
8. Mammadov, A. (2021). Global iqtisadiyyatda investisiyaların rolu və təsiri. İqtisadiyyat Araşdırmalar Şirkəti.
9. Mehdiyev, N. (2022). Vergi siyasəti və investisiya mühiti. İqtisadiyyat və Vergi Kitabxanası.
10. Millington, A. (2021). Commercial property law. LexisNexis.
11. Məmmədov, T. (2018). İnvestisiya mülkiyyəti və vergi güzəştləri. İqtisadiyyat və Hüquq Jurnalı, 45(3), 45–58.
12. Murphy, R. (2015). The joy of tax. Transworld Publishers. //openaccess.city.ac.uk
13. 14. Piketty, T. (2014). Capital in the twenty-first century. Harvard University Press.
15. Westhead, P., & Howorth, C. (2021). Entrepreneurship and small business development. Sage Publications. //www.scirp.org
16. World Bank. (2023). Investment and economic growth: Global trends and policy recommendations. World Bank Publications. //www.worldbank.org
17. Zeynalov, S. (2020). İnvestisiya hüququ: Beynəlxalq və yerli təcrübə. Elm və Təhsil.
18. Əliyev, E. (2019). Mülkiyyət hüququnun əsas prinsipləri və onun investisiyalara təsiri. Təhsil Nəşriyyatı
Sahib Quluzadə
Magistrant
İqtisadi və texnoloji elmlər kafedrası
Xidmət sferasında mühasibat uçotu və audit
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
[email protected], +994504937072
