Lisey və gimnaziyalarda təmayülə bölünmə məsələsi getdikcə aşağı siniflərə düşür.
Ümumiyyətlə, təmayül hansı aspektlərdən müsbət, hansılardan mənfi hesab oluna bilər?
Məsələ ilə bağlı AzEdu.az-a açıqlama verən Kamran Əsədov bildirib ki, lisey və gimnaziya səviyyəsində təmayülə bölünmə ideyası ümumilikdə müasir təhsil sisteminin fərdiləşmə, seçim azadlığı və şagirdin gələcək karyerasına yönəlmiş hazırlığına cavab verən bir yanaşmadır:
“Lakin bu təmayülün getdikcə daha aşağı siniflərə tətbiq edilməsi və bununla paralel olaraq ümumi fənlərin – xüsusilə humanitar və bədii-estetik sahələrin tədrisinin kəskin azalması, həm pedaqoji, həm də sosial baxımdan ciddi narahatlıq doğurur. Bu vəziyyətin təhlili həm qanunvericilik, həm kurikulum fəlsəfəsi, həm də beynəlxalq təcrübə ilə müqayisəli şəkildə aparılmalıdır”.
Ekspert qeyd edib ki, “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 14.1.4-cü bəndinə görə, ümumi təhsil sisteminin əsas məqsədlərindən biri şagirdlərdə geniş dünyagörüşünün, əxlaqi və vətəndaş məsuliyyətinin formalaşdırılmasıdır:
"Bu isə yalnız bir-iki fənn üzərində ixtisaslaşmaqla deyil, geniş və balanslaşdırılmış kurikulumla mümkündür. Əgər şagirdin dünyagörüşü yalnız riyaziyyat, fizika və ya biologiyadan ibarət olursa, o zaman bu məqsədə tam çatmaq mümkün deyil.
“Təmayül sisteminin müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, şagird öz maraq dairəsinə uyğun dərslərdə daha dərin bilik əldə edə bilir, repetitorluğa ehtiyac azalır, fokuslaşma imkanı artır, imtahanlara və gələcək ixtisas seçiminə daha yaxşı hazırlaşır. Bu, xüsusilə IX sinifdən sonra tətbiq edilərsə, şagirdin həm şəxsi motivasiyasını artırır, həm də resursların səmərəli istifadəsini təmin edir. Misal üçün, hazırda respublika üzrə lisey və gimnaziyalarda 2023/2024 tədris ilində oxuyan 28 mindən çox şagirddən 80%-dən çoxu təmayüllü tədris proqramı üzrə təhsil alır. Bu isə sistemli olaraq qəbul imtahanlarına inteqrasiya olunmuş tədris modeli formalaşdırır.
Lakin problem ondadır ki, bu proses artıq VIII, hətta VII siniflərə qədər geri çəkilib. Belə olduqda şagirdin digər fənlər - tarix, musiqi, təsviri incəsənət, coğrafiya, texnologiya, ədəbiyyat üzrə inkişafı ya dayandırılır, ya da formal olaraq davam etdirilir. Bu isə onun yalnız ixtisaslaşmaya deyil, vətəndaşlıq, mədəni kimlik və sosial düşüncə baxımından inkişafına da ciddi zərbə vurur. Bu məhdudlaşma bir müddət sonra təkcə savadsızlıq yox, eyni zamanda funksional savadsızlıq (biliyin tətbiq edə bilməmə) və düşüncə daralması ilə nəticələnir. Bu baxımdan, təmayülün aşağı siniflərə salınması məhz uşağın psixoloji və intellektual inkişaf dövrünə ziddir.
Dünya təcrübəsində təmayül adətən yuxarı siniflərdə tətbiq olunur. Məsələn, Almaniyanın “Gymnasium” sistemi IX sinifə qədər ümumi təhsili, ondan sonra isə təmayüllü tədrisi nəzərdə tutur. Fransada “lycée général” sistemində yalnız XI sinifdən sonra şagirdlər öz istiqamətlərini seçirlər. Finlandiyada isə ümumiyyətlə təmayül anlayışı akademik deyil, funksional bacarıqlar üzərindən gedir - şagird 16 yaşa qədər tam balanslı təhsil alır, sonra isə peşə və ya akademik istiqamətdə davam edir. Bu ölkələrdən heç birində VII və ya VIII sinifdə şagirdin humanitar və ya texniki blok üzrə məhdudlaşdırılması tətbiq olunmur.
Hazırda Azərbaycanda müşahidə olunan mənfi nəticələrdən biri də budur ki, təmayül sistemində riyaziyyat və təbiət elmləri üstünlük təşkil edir, humanitar sahələr isə ya ləğv olunur, ya da dəyərdən salınır. Təmayül riyaziyyat-biologiya-fizika-ədəbiyyat formatında strukturlaşırsa, bu artıq balanslı deyil, yönlü və ayrıseçkilik yaradan sistemə çevrilir. Şagirdin bədii təfəkkürü, sosial yaddaşı və emosional-intellektual inkişafı bu halda tamamilə gözdən itir.
Müsbət tərəf ondan ibarətdir ki, təmayül sisteminin məqsədi şagirdin akademik nəticələrini yüksəltməkdir. Bu baxımdan ali məktəblərə qəbul göstəriciləri üzrə lisey və gimnaziyaların ümumrespublika üzrə ön sıralarda olması təsadüfi deyil. Məsələn, 2023-cü il qəbul imtahanlarında yüksək bal toplayan abituriyentlərin 52%-i məhz lisey və təmayüllü məktəblərin məzunları olub. Lakin bu statistik göstərici daha geniş kontekstdə - insan kapitalının formalaşması, vətəndaş şüuru, mədəni kimlik və sosial harmoniya baxımından təhlil olunmadıqca təhsil siyasətinin dəyəri yalnız ballarla ölçülmüş olur. Bu isə strateji baxımdan təhsilin ruhuna və mahiyyətinə ziddir.
Bu problemi aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə təmayülün tətbiq olunduğu yaş mərhələsinə yenidən baxılmalı, təmayül yalnız X sinifdən sonra başlanmalı, onun tərkibinə ümumi fənlər minimum səviyyədə olsa da daxil edilməlidir. Təmayüllü təhsil zamanı şagirdin digər fundamental sahələr üzrə minimum kompetensiyası qorunmalıdır. Təmayül sistemi paralel şəkildə istedadların üzə çıxarılması ilə müşayiət olunmalı, texniki və humanitar sahələr arasında süni ayrı-seçkilik ləğv edilməlidir.
Nəticə olaraq demək olar ki, təmayülləşmə təhsil sistemində faydalı bir alətdir, lakin bu alət düzgün tətbiq olunmadıqda, o, gələcək nəsillərin intellektual bütövlüyünə və sosial tamlığınadək təsir edən bir təhlükəyə çevrilə bilər. Təmayül ixtisaslaşma deməkdir, ixtisaslaşma isə yalnız bilik deyil, həm də məsuliyyət tələb edir. Təhsil sistemi bu məsuliyyəti uşağın inkişafının bütün tərəflərini nəzərə alaraq daşımalıdır".
Zeynəb Rzayeva
