Şagirdlərin dərs yükü problemi, təhsil sisteminin qarşısında duran əsas çətinliklərdən biridir. Bu problem şagirdlərin fiziki və psixoloji sağlamlığına, həmçinin ümumi təhsil keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir. Şagirdlərin həddən çox ev tapşırığı ilə yüklənməsi onlarda zehni yorğunluq və psixoloji gərginliyə səbəb olur. Məktəblilər dərsliklərlə yanaşı, əlavə dərs və dərs vəsaitləri, həmçinin xüsusi test toplularının çoxluğu ilə də qarşılaşırlar. Bəzi müəllimlər hesab edirlər ki, uşağa çox dərs yükləməklə onlar böyük uğur qazanacaqlar. Amma belə deyil. Elmi hədd anlayışı var. Uşağı yükləməklə onu savadlı bir şəxs kimi yetişdirmək olmaz. Əksinə, bu məktəblinin potensialını iflic vəziyyətinə salmaqdır.
Bunu nəzərə alaraq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində təhsilalanlara məhdud sayda ev tapşırığı verilir. Məsələn, Finlandiyanın təhsil sistemi innovativ yanaşması və minimal ev tapşırığı siyasəti ilə məşhurdur. Onlar şagirdlərin rifahını prioritetləşdirir, şagirdləri həddindən artıq ev tapşırığı ilə yükləmək əvəzinə onları dərsdənkənar fəaliyyətlərlə məşğul olmağa və ailələri ilə keyfiyyətli vaxt keçirməyə təşviq edirlər.
Danimarka balanslaşdırılmış təhsil sistemi ilə tanınır, burada əsas diqqət həddindən artıq akademik iş yükündən daha çox hərtərəfli inkişafa verilir. Ev tapşırığı şagirdlərin hobbi, fiziki fəaliyyət və istirahət üçün vaxtının olmasını təmin etmək üçün məhdudlaşdırılıb.
Cənubi Koreya hökumət şagirdlər üçün sağlam iş-həyat balansının saxlanmasının vacibliyini dərk edərək, verilən ev tapşırıqlarının miqdarını məhdudlaşdırmaq üçün siyasət həyata keçirib. Burada şagirdlərə ev tapşırıqları məhdud sayda verilir. Üstəlik bu tapşırıqlar evdə deyil, məktəbdə yerinə yetirilir.
Hollandiyada məktəblər məktəb işi ilə asudə vaxt arasında daha yaxşı tarazlıq yaratmaq, şagirdlərin rifahını və inkişafını təşviq etmək məqsədi daşıyır. Şagirdləri əlavə tapşırıqlarla yormaq yox, sevərək öyrənmək prinsipi əsas götürülür. Burada da təhsilalanlar ev tapşırığı yükündən azaddırlar. Onlar hesab edirlər ki, uşaqların dərsdən əlavə oyun, ailə və dərsdənkənar fəaliyyətləri üçün kifayət qədər vaxtı olmalıdır.
Həddindən artıq dərs yükü, şagirdlərin sosial həyatlarını məhdudlaşdırır, istirahət etməyə və fərdi maraqlarına vaxt ayırmağa imkan vermir. Bununla yanaşı, yüksək dərs yükü stresə, narahatlığa və bəzi hallarda depressiyaya səbəb ola bilər.
Həkim-psixoloq Arifə Məmmədova deyir ki, çox sayda tapşırıq və vaxt məhdudiyyəti, şagirdlərdə narahatlıq, stress və təzyiq yaradır. Uzun müddət davam edən stress, şagirdlərdə narahatlıq, depressiya və ümumi psixoloji sıxıntılara səbəb ola bilər. Bu, onların təhsilə olan marağını və motivasiyasını azaldır. Şagirdlər çox vaxt ev tapşırıqlarını yerinə yetirərkən uzun saatlar masa arxasında otururlar. Bu isə fiziki yorğunluğa, baş ağrıları, bel və boyun ağrıları, göz yorğunluğu və digər sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Xüsusilə məktəb dərsləri ilə yanaşı əlavə tapşırıqların yerinə yetirilməsi şagirdləri həddindən artıq yorur: “Fiziki yorğunluq və sağlamlıq problemləri şagirdin ümumi rifahına mənfi təsir edir və onların dərslərə diqqətini cəmləmələrini çətinləşdirir. Dərs yükünün çox olması səbəbindən tələbələr gec saatlara qədər çalışır və bu da onlarda yuxu rejiminin pozulmasına gətirib çıxarır. Daimi yuxusuzluq isə yaddaş və konsentrasiyanın zəifləməsinə səbəb olur. Ağır ev tapşırığı yükü şagirdlərə sosial fəaliyyətlərə, ailəsi ilə vaxt keçirməyə və fərdi inkişaflarına vaxt ayırmağa imkan vermir. Şagirdlər bütün vaxtlarını dərslərə və tapşırıqlara sərf etdikdə, sosial əlaqələrini zəiflədir və şəxsi inkişaflarını dayandırırlar. Bu, şagirdin sosial bacarıqlarının inkişafını ləngidir və emosional dəstək almadığı üçün yalnızlıq hissi yaranmasına səbəb ola bilər. Ev tapşırıqlarının çoxluğu şagirdlərdə akademik təzyiqin artmasına səbəb olur. Şagirdlər bu tapşırıqları vaxtında yerinə yetirmək üçün təzyiq hiss edirlər, bu da onların özlərinə qarşı yüksək tələblər qoymalarına və hər şeyin mükəmməl olmasını gözləmələrinə yol açır. Hər hansı bir səhv və ya uğursuzluq qorxusu, özünə inamsızlıq yaratmağa və narahatlıq hissi yarada bilər. Uğursuzluq qorxusu şagirdin özünə olan inamını zədələyir, təhsil prosesinə qarşı mənfi münasibət formalaşdırır”.
Şagirdlərin dərs yükünün ağırlığı, onlara verilən ev tapşırıqlarının çoxluğu valideynləri də çox narahat edir. Valideynlər deyir ki, övladları dərsdən sonrakı vaxtlarının çox hissəsini ev tapşırıqlarının həllinə sərf edirlər. Nəticədə yorulur və asudə vaxt keçirə, öz uşaqlıq dövrünü yaşaya bilmirlər.
Valideyn Şəfəq Əsədova deyir ki, məktəbdə verilən ev tapşırıqlarının çoxluğu övladının həddən artıq yüklənməsinə səbəb olur. Məktəbdən qayıdan uşaq dincəlmədən tapşırıqlarını hazırlamaqla məşğul olur:
“Əlbətdə ki, uşaq dərs oxumalıdır. Ancaq hər şeyin bir qaydası olmalıdır. Bütün günü dərs oxumaq və tapşırıq etmək olmaz. Yazıq uşaq istirahət də etməlidir, dostları ilə oyun da oynamalıdır. Təəssüf ki, dərs və tapşırıq çoxluğundan bunları etməyə vaxtı qalmır. Uşaq öz uşaqlıq dövrünü yaşamalıdır. Dərs yükünün və ev tapşırıqlarının çoxluğu isə onları çox yorur. Bir çox müəllim sinifdə tapşırıqları şagirdə başa salmır və onları evdə həll etməyi tapşırır. Nəticədə tapşırığı həll etməyə çalışan uşaq və ona kömək edən valideyin çətinliklə üzləşir. Bir çox hallarda tapşırıqların həllinə saatlarla vaxt gedir. Uşaqları bu qədər yükləmək olmaz. Əsasən də ibdidai sinifdə təhsil alan şagirdləri”.
Digər valideyn Bəsti Quliyevanın sözlərinə görə, dərsliklərin asan və rahat başa düşülməli tərzdə yazılmasının tərəfdarıdır. Həmçinin ev tapşırıqlarının da şagirdlərin yerinə yetirə biləcəyi səviyyədə olması mütləqdir. Tapşırıqların asan və çətinlik səviyyəsi şagirdin yaşına uyğun müəyyən edilməlidir ki, onu yerinə yetirən zaman uşaq zehni cəhətdən yorulmasın: ”Övladım 5-ci sinifdə təhsil alır. Dərsliklərin çətin və qəliz dildə yazılması əsas problemlərdən biridir. Övladıma dərslərini etməydə kömək edərkən özüm də oxuyub başa düşə bilmirəm. Bəzi tapşırıqları bir neçə dəfə təkrar oxuduqdan sonra güclə anlayıram. Bundan başqa ev tapşırıqlarının çox olması da əlavə problemdir. Hər gün uşaq ən azı 3 saat ev tapşırıqlarının həllinə vaxt sərf edir. Müəllimlər dərs zamanı ancaq mövzunu izah edir. Tapşırıqları isə evdə həll etməyi söyləyir. Biz şagird olanda boş vaxtımız çox olurdu. Həmçinin ev tapşırıqlarımız da az olurdu. Evə gəlib qısa zamanda dərslərimizi hazırlayırdıq və qalan boş vaxtımızdan səmərəli istifadə edirdik. Öz həmyaşıdlarımız ilə müxtəlif oyunlar oynayırdıq, dərnəklərə gedirdik. İndiki uşaqların isə heç dərslərini etməyə vaxtları qalmır, nəinki oyun oynamağa. Dərs və tapşırıqların çoxluğu uşaqların həddindən artıq yüklənməsinə səbəb olur. Onların uşaqlığını əlindən almaq olmaz”.
Əməkdar elm xadimi, professor Şahlar Əsgərovun sözlərinə əsasən, bir sıra xarici ölkələrdə şagirdlərin dərs yükünün azaldılması məqsədi ilə ev tapşırıqları tamamilə ləğv edilib. Bəzi ölkələrin məktəblərində isə ev tapşırıqlarının həcmi minimuma endirilib: “Böyük Britaniyanın bəzi şəhərlərində şagirdlərin dərs yükünün azaldılması məqsədi ilə ev tapşırıqları tamamilə ləğvi olunub. İngiltərənin digər məktəblərində, həmçinin Almaniyada da bu təcrübədən yararlanırlar. Finlandiya təhsil sistemi dünyada öndə gedən təhsil sistemlərindən biridir. Finlandiyalı şagirdlər ev tapşırığı yükündən azaddırlar. Ancaq yenə də dünyada ən yaxşı nəticələrdən birini göstərirlər. Fin təhsilinin tədrisi çox bəsitdir. Müəllimlər gün ərzində sinifdə ortalama dörd saat dərs keçirlər, ancaq bütün şagirdlər eyni dərəcədə bacarıqlıdırlar. Şagirdlərə ev tapşırığı verilmir ona görə ki, finlilərə görə öyrənmənin yeri məktəbdir. Fikrimcə, Azərbaycanda da sözügedən xarici ölkələrin təcrübəsindən istifadə olunmalıdır”.
Təhsil eksperti Elçin Əfəndi deyir ki, şagirdlərə verilən ev tapşırıqlarının çoxluğu son dövrlər daha çox səsləndirilən fikirlərdəndir: “Əlbəttə, ev tapşırıqlarının çoxluğu dünyanın əksər ölkələrində qəbuledilməz bir məsələdir. Bu səbəbdən bir çox ölkələrdə daha az ev tapşırığı verilir və ya ümumiyyətlə, verilmir. Yaxşı olar ki, şagirdlər erkən yaşlarında valideynləri ilə daha çox vaxt keçirsinlər. Ev tapşırıqları ilə yüklənməsinlər. Bu onların təsil göstəricilərinə də öz müsbət təsirini göstərəcək. Yuxarı təhsil pilləsində isə şagirdin dərs yükünü ağırlaşdırmama üçün tapşırıqlar çox verilməli deyil. Az sayda tapşırıq verilməlidir ki, şagird evdə də dərslə maraqlansın, boşuna zaman keçirməsin. Ev tapşırıqlarını birdəfəlik yığışdırmaq olmaz. Amma məhdud sayda verilməlidir”.
Ekspert hesab edir ki, yuxarı təhsil pilləsində şagirdləri təhsilə cəlb etmək üçün ev tapşırıqları verilməlidir. Əks halda texnoloji yeniliklərin inkişafı ilə əlaqədar onlar boş vaxtlarını ya telefona, ya da oyunlara sərf edirlər: “Ancaq 10-11-ci sinif şagirdləri müvafiq ixtisas üzrə ali təhsil müəssisələrinin qəbul imtahanlarına hazırlaşdıqları üçün sırf istiqamətləri üzrə fənlərdən ev tapşırıqları etsələr, daha yaxşı olar. Əlbəttə, şagirdin müxtəlif fənlər üzrə biliyinin formalaşması, yeni vərdişlərə yiyələnməsi üçün bütün fənlər üzrə ev tapşırıqları verilməlidir. Amma məhdud sayda”.
Təhsil eksperti Nadir İsrafilov hesab edir ki, ev tapşırıqları ilə bağlı müəyyən limit tətbiq olunmalıdır. Xüsusilə də ibtidai siniflərin ev tapşırığında: “Dərs yükünün ağırlığı, mürəkkəb və əhəmiyyətsiz ev tapşırıqları, müəllimlərin tələb etdikləri test və digər vəsaitlərin çoxluğu təhsilimizin əsas problemlərindən biridir. Bu gün bəzi məktəblərdə şagirdləri ev tapşırıqları ilə elə yükləyirlər ki, hətta onların ali təhsilli valideynləri belə bu qəliz tapşırıqların həllində övladlarına kömək edə bilmirlər. Müəllimlər deyir ki, ev tapşırığının məqsədi dərs zamanı keçilən yeni mövzunun daha yaxşı mənimsəməsi və yadda saxlanmasıdır. Fikrimcə, proqram materialı əsasən dərs prosesində mənimsənilməlidir, evə isə bu materialın hafizədə möhkəmləndirilməsinə xidmət edən konkret tapşırıqlar verilməlidir. Ev tapşırıqları mahiyyət etibarilə şagirdlərin təlimə marağını artırmalı, idraki inkişaflarına müsbət təsir göstərməlidir. Müəllim mövzuya aid olan çox yüngül səviyyəli tapşırıqlar verərək şagirdi oxutdura bilər. Yəni, tapşırıqlar bu hallarda verilə bilər. Şagirdlər bütün mövzu və mətnlərin hamısını sinifdə öyrənməlidir. Çünki təhsil məktəbdə verilir. Şagirdlərə daha çox tapşırıq verildikcə onlarda öyrənməyə həvəs qalmayacaq və olan meyil də itəcək”.
N.İsrafilov deyir ki, müəllimdən çox yüksək bacarıq və intellekt tələb olunur ki, şagirdin qavrama qabiliyyətini düzgün olaraq qiymətləndirsin və buna uyğun ev tapşırığı versin: “Əgər tapşırıq vermək rəva bilinirsə, bu zaman ev tapşırığı elə səviyyədə verməlidir ki, şagirdə özü də bunu anlasın. Yəni, şagird müəllimin bu tapşırığı ona sinif yoldaşlarına nisbətən irəliləməli, bilgisində olan boşluğu doldurmalı olduğuna görə verdiyini anlamalıdır. Yaxud da hamıdan yüksək bildiyini zənn edərək, daha yüksək arenaya çıxışı üçün ona yol açıb, işıq verdiyini başa düşməlidir. Yəni, şagirdlər bunu dərk etməlidir. Qeyd edim ki, kurikulum təliminə keçid şagirdləri ev tapşırığından azad etmək tələbi qoyub. Kursumuz yaddaş məktəbindən idrak məktəbinə keçid, düşüncənin ön plana çəkilməsi, nəzəri biliklərdən çox şagirdin bacarığı istiqamətində təhsil verilməsinə yönəlib”.
Ekspertin sözlərinə görə, ev tapşırığı şagird üçün nə qədər ağır, üzücü olsa da, onların asudə vaxtlarını səmərəli keçirməsində maneə yaratsa da, təssüf ki, biz hələ ki, bu tapşırıqdan imtina etməyə tam hazır deyilik:
“Nə qədər ki, şagirdlərimizə dərsi məhz dərsdə tam mənimsətməyi örənməmişik ev tapşırığının verilməsinə hər hansı bir qadağa qoya bilmərik. Bu proses mərhələli şəkildə həyata keçirilə bilər. İlk mərhələ isə dərs keyfiyyətini yüksəltmək yolu ilə tapşırıqların həcmi və ağırlıq dərəcəsini azaltmaqdan ibarət olmalıdır. Bir sözlə, hələ ki, dərsi dərsdə öyrənmək, evdə isə yüngülcə təkrarlamaq olar”.
Təhsilverənlərin fikrincə, şagirdlər dərsi qarsdə öyrənməli, qavramalı, tapşırıqları da sinifdə həll etməlidirlər. Ancaq ev tapşırığı verilməyəndə uşaqlarda dərsə, oxumağa qarşı məsuliyyət hissi azalır. Bir pedaqoq kimi təcrübəmə əsasən deyə bilərəm ki, ev tapşırığının yerinə yetirilməsi şagirddə məsuliyyət və özgüvən hissini artırır. Dərsdə keçilən mövzuya uyğun ev tapşırıqları həll etdikcə şagird proqramı daha yaxşı mənimsəmiş olur. Ev tapşırıqları uşağın beyin inkişafında da mühüm rol oynayır. Bu səbəbdən də çox yükləməmək şərtilə şagirdlərə ev tapşırıqları verilməlidir.
Elm və Təhsil Nazirliyindən bildirilib ki, ev tapşırıqları təlimin fərdi təşkili formasıdır. Onlar müxtəlif vəzifələri yerinə yetirir. Belə ki, dərsdə keçilən materialları möhkəmlətmək, dərinləşdirmək, nəzəri biliyi tətbiq etmək, növbəti mövzunu mənimsəməyə hazırlaşmaq və s.. Fəndən və mövzudan asılı olaraq ev tapşırıqları şifahi, yazılı, əməli xarakterdə ola bilər. Ev tapşırıqları bir sıra tələblərə uyğun olaraq verilməlidir. Məsələn, apşırığın məqsədi və icra qaydası şagirdlərə aydın olmalı. Tapşırıqlar məzmunca rəngarəng olmalı, ev tapşırıqları mümkün qədər yaradıcı xarakter daşımalıdır. Ev tapşırıqları mahiyyət etibarilə şagirdlərin təlimə marağını artırmalı, idraki inkişaflarına, həyati bacarıqlara yiyələnmələrinə müsbət təsir göstərməlidir. Şagirdlərin onları hansı müddətlərdə yerinə yetirməsi imkanları nəzərə alınmalıdır.
Evə verilən tapşırıqlar dərslik və dərs vəsaitlərində elmi əsaslara söykənərək hazırlanır, amma bu tapşırıqları şagirdin hansı şəkildə icra etməsi hər müəllimin öz metodundan asılıdır.
Nərmin Qarazadə
