Orta əsrlər Azərbaycanında elm adamlarının-alim, filosof və mütəfəkkirlərin mühacir həyatı yaşaması adi hallardan sayılırdı. Hətta idrakın labirintli yollarını, təfəkkürün çoxqatlı divarlarını aşıb kamilləşən alimin Vətəndə qalması faktı şübhə mənbəyinə çevrilirdi. Təbii ki, əgər alim saraya mənsub idisə, onun Vətənini tərk edib qürbət ellərə sığınmasına qəti gərək qalmırdı. Saray alimləri digər alimlərdən fərqli olaraq, daha yaxşı sosial təminata və hörmətə malik idilər. Atabəylər,  Ağqoyunlular,  Səfəvilər, Şirvanşahlar kimi dövlətlərin saraylarında alimlərə hər zaman xüsusi rəğbət bəslənib. Orta əsrlərdə Azərbaycan elm adamlarının qürbətə getmələrinin bir neçə səbəbi var idi ki, bunlardan  birincisi, təbii ki, yaşadığı dövrdə mütləq hakim olan hökmdarların idarə rejimi ilə barışa bilməmələri idi  və  bu cərgəyə daxil olan alimlər özlərini edam kötüyündən xilas etmək üçün yad ellərə üz tuturdular.

İkinci qrup yaşadığı coğrafiyanın elmi  potensialına qane olmayıb, daha çox biliyə sahiblənmək üçün Vətənini tərk edənlər idi. Onlar daha çox dövrün elm mərkəzi olan şəhərlərə- Şam, Nişapur, Bağdad, Səmərqəndə üz tuturdular. Üçüncü qrup mühacir alimlər isə,  hökmdarların təzyiqi ilə öz yurd-yuvalarından didərgin salınanlar idi. Məsələn, Əmir Teymur, Azərbaycana yürüşdən sonra (eləcə də, işğal etdiyi başqa yerlərdən) yerli alim və sənətkarların Səmərqəndə aparılmasını əmr etdi. Bu əmrdən sonra ölkənin qaymaqları, düşünən beyni və vurulan əli sayılan alim-sənətkarların gedişi böyük boşluğa səbəb oldu. 

Çin elminin memarı  

Elə alimlər olub ki, onlar getdikləri ölkədə Azərbaycanda mövcud olan  elmi ənənələrdən faydalanıb və bununla da, həmin ölkənin intellektual rifahına töhfə veriblər. Məsələn,  Cəmaləddin Buxari adlı alim başqa mühacir elm xadimlərindən fərqli olaraq, yaxın coğrafiyada deyil, ta uzaq Çində elmin inkişafına təsir göstərib. O zaman Fao Mun Çi və bir sıra başqa Çin alimləri Marağa rəsədxanasında astronomiya elmini öyrənir və burada ixtisaslarını artırırdılar.  Fao Mun Çi və Cəmaləddin Buxari Marağa rəsədxanasında bir müddət işləyəndən sonra rəsədxananın layihəsinin özləri ilə götürüb Pekinə qayıtmışdılar. Yalnız bundan sonra Pekində rəsədxananın tikilməsi mümkün oldu. 

XIII-XIV əsrlərdən etibarən Azərbaycanda elm daha da inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqedə olması, karvan yollarının qovşağında yerləşməsi burada elm və mədəniyyəti başqa ölkələrə nisbətən bir pillə irəli apardı.  Bu dövrdə müxtəlif elm sahələrində bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər yetişdi. Riyaziyyatçı Übeyd Təbrizinin “Risalət ül-hesab”, Nəcməddin Əhməd Naxçıvaninin İbn Sinanın tibb və fəlsəfə üzrə əsərlərinə şərh və haşiyələri, Nəmvar Təbrizinin “Ən mühüm dərmanlar”  əsəri bütün Şərqə yayıldı. Şərqin məşhur elm ocaqları və mədrəsələrində adlarını çəkdiyimiz alimlərin əsərlərindən istifadə edildi. Həmçinin Azərbaycanın və ümumiyyətlə, müsəlman Şərqinin ən görkəmli əczaçılarından biri İbn Kəbir təxəllüsü ilə məşhurlaşmış Yusif İbn İsmayıl Xoylunun 1311 ildə yazdığı "Cameyi-Bağdadi" ("Bağdad toplusu") bütün Şərqdə dərmanşünaslıq üzrə ən mükəmməl əsər sayılırdı. 

Bu dövrdə təkcə Azərbaycanın cənubunda 67 xəstəxana vardı və orada tibb elmləri üzrə peşəkar mütəxəssislər çalışırdılar. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə "Dar üş-Şəfa" adlı elmi mərkəz təşkil edilmişdi ki, buranın yetişdirdiyi alimlər sonradan ayrı-ayrı Şərq ölkələrinin göz işığına çevrildilər.  Qəti əminliklə deyə bilərik ki, orta əsrlərdə inkişaf etmiş Şərq elmi mühacirət həyatı yaşayan Azərbaycan alimlərinə minnətdar olmalıdır. 

“Bir qəribin şikayəti” 

Orta əsrlərdə mühacir həyatı yaşamış alimlərimizi saydıqca bitməz. Amma onlardan ən nakam taleni yaşamış bir şəxs barəsində danışmaq yerinə düşərdi. Yuxarıda adını çəkdiyimiz “Bir qəribin şikayəti” əsəri də bu bəxtsiz filosofun-Eynəlqüzat Miyanəçinindir. O, panteist dünyagörüşünə görə çox gənc yaşlarından din xadimləri tərəfindən təqib olunurdu. Gənc filosofun “xeyir” və “şər” anlayışı, onların dialektik əlaqəsi, Mütləq Varlıq haqqındakı düşüncələri düzgün qəbul edilmədi. Nəticədə, din xadimləri onun barəsində ölüm fitvası verdilər. Bəzi mənbələrdə alimin bu səbəbdən Bağdada getdiyini, bəzilərində isə həbs olunaraq həmin şəhərə aparıldığı deyilir. Bu barədə Miyanəçinin müasirlərindən birinin  qeydləri çox maraqlıdır: 

“O, 1128-ci ildə həbs olunur və Bağdada göndərilir. Onun müasiri  İmadəddin İsfahani yazırdı ki, Əbülqasim Dərgəzani Miyanəçini həbsə aldı, öz zülmündə tələsdi, hökmündə insafsızlıq etdi. Vəzir filosofun qanını axıtmağa imkan tapmaq və cismən əldə saxlamaq üçün onu qolubağlı Bağdada apardı. 

Miyanəçi zindanda ikən yazdığı “Şəkva əl Qərib” (Bir qəribin şikayəti)  əsərində öz acı dolu həyatından danışır. O, doğma elindən-obasından uzaq düşdüyünə görə iztirab keçirir, yuxusuz qalır, həsrətə dözə bilməyib göz yaşlarını axıdır. Əsərdə belə cümlə diqqəti çəkir: ”Vətən sevgisi imandır, gizli deyildir ki, vətən sevgisi insan fitrəti ilə qatışmışdır”. 

Qeydlərdən də göründüyü kimi, qürbətdə qalan alim üçün  öz vətənindən uzaq düşmək nə dərəcədə çətin olub. “Bir qəribin şikayəti” əsəri orta əsrlərdə mühacir ömrü yaşamış bütün alimlərimizin ümumi dərdinin təcəssümüdür.  Xoşbəxtlikdən, Eynəlqüzzət Miyanəçinin qürbət həyatı başqa alimlərimiz kimi uzun sürmür. O, bir müddətdən sonra  Həmədana qayıdır. Cəmi bir il sonra - 1131–ci ildə  33 yaşında dərs dediyi mədrəsədə edam edilir. 

Elm naminə qürbət 

Elm naminə həm vətənindən, həm də ailəsindən məhrum olan Xətib Təbrizi (XI əsr-E.N.) biliyini artırmaq üçün Şərq şəhərlərini bir-bir gəzdi. Son mənzili isə, Bağdad oldu. Təbrizdə yüksək nüfuz sahibi olan,  dilçi alim, xəttat, nəqqaş kimi məşhurlaşan Xətib hər şeydən-qazandığı ad-sandan, ailəsindən, zəngin kitabxanasından əl çəkərək ağrılı-acılı elm yoluna düşdü. Ölənə qədər vətənə qayıtmadı. Amma hər zaman vətən həsrəti çəkdi. Onun qürbət xiffətini aşağıdakı  hekayətdə daha yaxşı hiss etmək olar:

“Ərəb şəhəri olan Nümanda məscidlərin birində  Xətib Təbrizi öz qonşusu ilə rastlaşır.  İki il ərzində öz vətənindən heç kəsi görməmişdi. Birdən namaz qılmaq üçün içəri girənlərin arasında həmin qonşunu görür. Sevincdən halı dəyişir. Müəllimi Xətibə nə baş verdiyini soruşur. Xətibin cavabı müəllimini təsirləndirir:

- İki ildir öz vətənimdən heç kimlə rastlaşmamışam. İndi bir qonşumu gördüm.

- Get bir az onunla söhbət elə.

- Bəlkə dərsimi bitirim, sonra?

- Dur, mən səni gözləyərəm! 

Xətib ayağa qalxıb, qonşusu ilə görüşür.  Bir-birilərilə ana dilində söhbət edirlər. Müəllim də sən demə, bu söhbəti uzaqdan dinləyirmiş. Xətib qonşusu ilə sağollaşandan sonra ərəb müəllimi ona nə dilində danışdığını söyləyir. Xətib  “danışdığımız dil ana dilim- Azərbaycan dilidir” deyəndən sonra, müəllim fikrə gedir.  Qısa fasilədən sonra deyir ki, mən bu dili heç vaxt eşitməmişdim. Amma çox səlis, ahəngdar və  gözəl diliniz var. Müəllim bu sözlərindən sonra tələbəsinin gözlərindən yaş gilələndiyini görür. 

Ömrünü Bağdadda başa vuran Xətib demək olar ki, bütün Şərqi gəzib dolandı. Oxumaq həvəsi onu ilk olaraq vətəndən Suriyaya çəkib aparır. Xətib burada tanınmış ərəb alimlərindən ilahiyyat, leksikoqrafiya və poetika dərsləri alır. 1064-cü ildə Xətib Dəməşqə gəlir və burada onun tanınmış tarixçi Xətib Bağdadi ilə dostluğu başlayır. Bağdadi onun üçün yalnız yaxşı müəllim və səmimi dost deyil, həm də zəngin bir hami olur.
Daha sonra Misirə yola düşən Təbrizi orada saray alimi Tahir ibn Babaşazdan ərəb qrammatikasını öyrənir. 1067-ci il sentyabrın 22-də Şərqin mədəni həyatında əlamətdar bir hadisə baş verir. Bağdadda türk-Səlcuq hakimlərinin vəsaiti hesabına məşhur vəzir Nizamülmülkün şərəfinə “Nizamiyyə” adlandırılan və sonralar bütün Şərqdə şöhrət tapan mədrəsə açılır. Burada tarix, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, astronomiya, riyaziyyat və bir çox başqa dünyəvi elmlər də tədris olunurdu. Buna görə də həmin universitet ən müxtəlif elmlərin inkişafında mühüm rol oynamışdı. Həmin mədrəsəyə dəvət olunan kadrları Səlcuq hakimləri özləri seçirdilər. Xətib Təbrizi “Nizamiyyə” mədrəsəsinin açılış günündən ömrünün sonuna qədər, təxminən 40 il burada filologiya tədris edir və mədrəsədəki məşhur kitabxananın təşkilatçısı və rəhbəri olur.

1109-cu ilin yanvarın 3-də, bazar günü böyük alimin ürəyi dayandı. Xətib Təbrizi Bağdadın "Bab Abraz" qəbiristanlığında dəfn olunub.