Azedu.az
https://modern.az/ https://www.instagram.com/apak.az/
2019-05-10 16:48:55
Mircəfər Bağırovun yoxa çıxardığı, İsa Muğannanın yararlandığı gizli kitabələr xəzinəsi – Hürufilik məbədi  

AzEdu.az  2019-cu il Nəsimi ili çərçivəsində hazırladığı yazılarına davam edir.

Bu dəfə insanın kainatla əlaqəsini, Xaliqin bir zərrəsi olması düsturunu mükəmməl şəkildə əks etdirən hürufilik nəzəriyyəsinin əsas ocağına virtual olaraq baş çəkdik.

Bura Azərbaycandan bütün dünyaya səs salan hürufilik fəlsəfi cərəyanının yaradıcısı FəzlullahNəiminin edam olunduğu Əlincə qalası yaxınlığındakı (Culfa rayon Xanəgah kəndi) yerdir. Fəzlin parça-parça olan bədəni sonradan müridləri tərəfindən toplanaraq14 il nəhəng fateh Əmir Teymura qarşı vuruşan Əlincə qalası ətrafındakı ərazidə basdırılır. Hazırda həmin ərazi abidələr kompleksi kimi qorunur. Xanəgah Abidələr Kompleksinin (elmi sənədlərdə Əlincəçay Xanəgahı) direktoru Kamal Xanəgahlı ilə müsahibədə o yerlərə xəyalən səfər etdik. Kamal müəllim əvvəlcə Xanəgahın tarixi və onun Nəimi ilə bağlılığı barədə məlumat verir:

 

-Alimlərin fikrincə, ƏlincəçayXanəgahının tarixi VIII əsrə gedib çıxır. Lakin bu fərziyyədir, Xanəgahın bərpası zamanı aşkarlanan daş kitabələrin əksəriyyəti XIV-XV əsrlərə-Fəzlullah Nəiminin 1401-ci ildə Miranşah tərəfindən Əlincə çayı ətrafında faciəvi edamından sonraya- aiddir.

Rəvayətə görə, Fəzl faciəli şəkildə edam olunandan sonra Fəzlin müridləri onun cəsədinin parçalarını yığaraq burada dəfn edir və məzarının üzərində Nəimi türbəsini ucaldırlar. Deyilənlərə görə, Xanəgahdakı sufi şeyxlərinin ən nüfuzlusu Fəzlin dəfni üçün şəxsən Əmir Teymurun yanına gedir və icazə alır.

Başqa rəvayətdə isə deyilir:“Fəzl edam olunandan sonra  müridləri Teymuriəsgərlərindən gizli onun cəsədinin parçalarını toplayaraq, dəfn üçün Xanəgaha aparırlar. Amma Teymurilər bundan  xəbər tutub, cəsədi aparan müridlərin qarşısını kəsirlər. “Bu kimdir, hara aparırsınız” deyə soruşduqda, müridlər “Şeyx Xorasanidir”  cavabını verirlər. O zaman Xorasan bütün yerlərdə elm və irfanın mərkəzi sayılırdı, onlar da bu nüfuza görə müridləri sərbəst buraxırlar. Məhz bu səbəbdən Xanəgahın ikinci adı “Şeyx Xorasani” adlanır.

Nəiminin ölümündən sonra müridləri onu bu ərazidə dəfn etməklə, Xanəgahı müqəddəs ziyarətə çevirirlər. Təsəvvüftədqiqatçısı Fəxrəddin Səfərlinin Azərbaycandakı sufi ocaqlarından  bəhs edən kitabında Nəiminin təxəllüsü “Şeyx Xorasani”dir. Bütün bunlar abidənin sırf Nəimi ilə bağlılığınaəyani sübutdur. Həmçinin,Xorasanın özündən də xeyli müridlər bura gələrək, bilgilərini artırıblar. Xanəgahda XVIII əsrə qədər hürufiliyin batini sirləri, xüsusən də, Fəzlin “Caviddannamə”si tədris olunub.

Bəzi alimlər Nəiminin burada dəfn olunmadığını iddia edirlər. Amma bərpa zamanı aparılan tədqiqatlarda Nəimiyə aid məzarüstü abidə və 3 daş parçası aşkarlanıb. Onların üzərində Nəsiminin Nəimiyə həsr etdiyi “Əfəndim” qəzəlinin misraları həkk olunub. Qəzəldəki “dinin günəşi”, “nar çiçəkləri” kimi hürufi rəmzlərini, həmçinin Fəzlin edam olunduğu yerin poetik təsvirlərinihəmin daşlarda görmək olar.

Müsahib daha sonra əsrlərlə hürufiliyin əsas ocağı olan Xanəgahın yerləşdiyi ərazidən, memarlıq sirlərindən və hürufilik ideyalarının buradan kənar yerlərə necə yayılmasından danışır:

 

-Xanəgah Əlincə çayının sol sahilində, Əlincə qalasının ətrafındadır. Yüksək təpənin üzərində yerləşir. Buradan Cənubi Azərbaycana aid ərazilər görünür. Xanəgahın bu cür yerdə salınmasının əsas səbəbi orada İslam fəlsəfəsinin, İlahi elmlərin tədqiq edilməsi idi. Orta əsr İslam dünyasında bu kimi mərkəzlər elmin ucalığını göstərmək üçün yüksək yerlərdə inşa olunurdu. Orada həmçininastronomik tədqiqatlar da aparılıb.Bu mənada, Fəzlin müridlərionu bilərəkdən burada dəfn ediblər. Xanəgahın qapısının ön hissəsində 6 ədəd sütun var, onlardan beşi salamatdır. Ümumiyyətlə, Fəzlin şah  əsəri olan “Caviddannamə”də 6 rəqəmindən çox  istifadə olunub. Altı hürufilikdə xüsusi məna kəsb edir. Bu rəqəm Allahın “ol” deyərək kainatı yaratdığı anda ilkin maddənin yaranmasından sonra meydana gələn zaman və məkanı xarakterizə edir. Altıya qədər olan rəqəmlər insanın ruh və şüur aləmində kamilləşmə işi aparır. Altı kamilləşmə prosesindən sonrakı nəticədir,  o ruh və şüurla həmahəng olan ilkin maddəni zaman və məkana görə əsaslandırır. Bildiyimiz kimi məkan daxilində insan 6 tərəfə-sağ, sol, arxa, qabaq, aşağı və yuxarı-sahib olur. Yəni, o harada qərar tutmasındanasılı olmayaraq 6 rəqəminin daxilindədir. Zaman məfhumuna  gəldikdə isə,indi də vaxt anlayışını 6 rəqəmi idarə edir: hər dəqiqədə 60 saniyə, hər saatda 60 dəqiqənin olması da 6-dan törəmə kimi izah olunur. Bütün bunları hamısı bir ideoqram   şəklində Xanəgahın giriş qapısında əks olunub. O zaman Xanəgaha gələn dərvişlər, müridlər də öncə bu simvolları öyrənirmişlər. 

Xanəgah “Cavidannamə”dəki riyazi hesablamalar əsasında inşa edilib. Oradakı məscid Fəzlin müridlərindən olan Lələ Məliyin qızı Xanbikəxatun tərəfindən tikilib, tarixi XV əsrə aiddir.

Amma Xanəgahın batini yöndən təqdimatı bununla bitmir. Kompleksin direktoru buradakı xüsusi  hürufi şifrələri-rəqəmlər və rəmzlər haqqında maraqlı məqamları qeyd edir. Qeydlərdən məlum olur ki, hürufilik cərəyanı əksər hallarda həqiqətən bəsit formada insanlara izah edilib: 

-Xanəgahdakı batini sufi simvolvə rəqəmlərdən danışmaq üçün “Caviddannəmə”ni qarşımıza qoyub,onun əsasında fikir yürütmək lazımdır. Çünki bunlar kifayət qədər dərin məsələlərdir.  Aşkarlanan daşların üzərindəki bəzi işarələr, hürufi məntiqinin rəqəmlərlə ifadəsi insanı heyrətə gətirir. “Caviddannamə”yə aid bəzi nümunələriözündə əks etdirən  daşlarda dəqiq riyazi ölçülər-360 dərəcəlik bucaq, il ay və günlərin astroloji baxımdan dəqiq təsvirləri, Günəş şüalarının hərəkət periodu və s. haqqında məlumat var. Adını çəkdiyimiz Xanbikəxatunun şərəfinə qoyulan daş kitabələrin sağ və sol hissələrində Günəş təsvirlər var ki,  onların da daxilində24 üçbucaq əks olunub. Bu üçbucaqların daxilindəki xətlər Günəş şüalarını simvolizə edir.

“Cavidannamə”ni oxuyanda, onun zəngin məna qatlarına varanda görürəm ki, hürufilik bizə çox bəsit formada izah olunub. Yalnız insan üzünün cizgiləri, ərəb əlifbasının 32 və 28 rəqəmləri   hürufi simvolları kimi təqdim olunub. Amma biz hürufiliyə yalnız o yöndən baxsaq, bu böyük elm haqqında ətraflı nəsə öyrənə bilmərik. Hürufiliyin bütün “rəqəmsalsirləri”nin hamısı “Cavidannamə”dədir. Orada insanı heyrətləndirəcəkqədər çətin və dəqiq hesablamalar var. Bəzi hesablamalardahesab kompanentləri var,amma yekun cavab bilərəkdən qeyd olunmayıb. Hürufilikdə ən çox adları keçən rəqəmlər 1,2, 6, 7, 11, 17 və başqalarıdır. 32 rəqəminə “Cavidannamə”nin yalnız bir yerində rast gəliriksə, 1, 2 və 6saylarını əsərin bütün bablarında görə bilərik. Burada 1 rəqəmi həyatı yaradana, yəni Allaha aiddir. Hürufilər bildirirdilər ki, Allahı heç bir simvolla ifadə etmək olmaz. Yalnız hərflə əlaqələndirmək və yuxuda İlahi nur vasitəsilə duymaq olar. Nəsiminin də bəzi qəzəllərində bunu görə bilərik. 2 rəqəmi-bir olanın hər şeyi ikidən yaratmasına işarədir. Həyatda olan nə varsa iki daxilində öyrədilir: cisim –ruh, gecə gündüz... xeyir –şər... və s. 6 haqqında isə yuxarıda danışdıq.

Söhbətin bu yerində Kamal müəllim maraqlı detala toxunur. Hürufilikdən bəhs edən yeganə filmimiz-“Nəsimi”nin ssenariçisi İsa Muğannanın özünün “Məşhər” və “İdeal” əsərlərini yazarkən bir zamanlar Xanəgahda olan qiymətli kitabələrdən istifadə etdiyini qeyd edir. Həmçinin, həmin dəyərli kitabların acı taleyinə də toxunur:

-Xanəgah uzun illər  hürufilərin əsas tədris mərkəzi olub.  Yüzlərlə mürid bura gələrək bu fəlsəfənin elmi-nəzəri sirlərini mənimsəyib. Bu işdə təbii ki, müxtəlif kitabələrin də xidməti olub. Amma təəssüflər ki, repressiya illərində MircəfərBağırovun tapşırığı ilə Xanəgahdakı bütün kitablar harasa daşınıb, yoxa çıxıb. Niyə aparılıb, hara aparılıb, hələ də bilinmir. Yerdə ancaq tək-tük kitab və daşınan dəyərli mənbələrin vərəqələri olub. İsa Muğanna özünün Odərlərsilsiləsinə aid romanlarında buradakı kitabələrdən yararlanıb. Bu işdə ona tanınmış filosof Heydər Hüseynov və  Culfada məsul vəzifədə çalışan bir qohumu yardımçı olub. O,“Məşhər” əsərini yazarkən Xanəgahdakı gizli saxlanılan və sonradan yoxa çıxan kitabələrdən istifadə etsə də, romanın əsasında çəkilən Nəsimi filmindəciddi xətaları var. Amma “İdeal”da Xanəgahdakı gizli kitablardan, onların daşınmasından səthi də olsa, bəhs edib. 

Maraqlıdır, bu cür dərin fəlsəfəni özündə daşıyan məkana gələn ziyarətçilər buradan nə kimi təəssüratla ayrılırlar? Ümumiyyətlə, onları bura gətirən qüvvə nədir? Axı Xanəgah başqa tarixi abidələrdən tamamilə fərqli bir məkandır. Kamal müəllim sualımızı cavabsız qoymur:

-Özüm abidənin yerləşdiyi Culfa rayonununXanəgah kəndindənəm, üç ildir burada işləyirəm. Müşahidələrim göstərir ki, Xanəgaha gələnlərin çoxu məna aləminə bağlı insanlardı. DəfələrləXanəgahı röyasında görən və burada heç vaxt  olmadığı halda, yuxunun köməyi ilə hər şeyi yerli-yataqlı deyən insanları görmüşəm, onları dinləmişəm.

Özüm də ayrı-ayrı vaxtlarda bu tipli xeyli yuxular görmüşəm. Sonra böyük sufilərin, övliyaların həyatlarını oxuyanda, onların yaradıcılığı ilə tanış olanda  eynilə həmin yuxuları onların da gördüyünü öyrənmişəm. Həmçinin, Xanəgahda olmaya-olmaya ora gələn insanları hiss etmişəm. Duymuşam ki, filan insan bu dəqiqə Xanəgahdadır. Fikrimin təsdiqini  yoxlamaq üçün gedib görmüşəm ki, bəli, düşündüyüm adam oradadır. 

Müsahibimiz Xanəgahla bağlı bir –iki mistik hadisəni danışır. Bu hekayənin qəhrəmanlarından biri də onun özüdür:

-Həftəsonu Xanəgahda iş günü sayılmır. Lakin bir şənbə  günü səhər saat onda, sanki mənə dedilər ki, Xanəgaha kimsə gəlib, orada bu saat kimsə var. Dözməyib, getdim. Yanılmamışdım.Ora çatarkən gördüm ki, kimsə maşından düşdü və düz Xanəgaha doğru getdi. Yaxınlaşıb söhbətləşdik. Məlum oldu ki, o, özünü son bir neçə ildə bütün insanlardan təcrid edən, çox az adamla danışan məna aləmin yolçusu olan Şərur sakinidir. Söhbət zamanı bildirdi ki, müqəddəslər onun yuxusuna dəfələrlə giriblər və ömrünü bu yola həsr etməsini tapşırıblar. Həmin adam hətta işindən də ayrılmışdı. O, Xanəgaha iki dəfə gəldi və hər iki halda mən orada olmaya-olmaya onun gəlişini hiss etdim.

Xanəgahda o qədər sirli şeylər olur ki! Saymaqla qurtarası deyil. Nəsiminin “Ay ilə Günəş üzün heyranıdır, müşk ilə ənbər saçın tərxanıdır” beyti ilə başlanan qəzəlinin təsiri altında Xanəgahdan çıxıb evə gedirdim. Qəfildən yolda bir daş diqqətimi çəkdi. Qaldırıb gördüm ki, daşın bir tərəfində Günəş əks olunub. Sabahısı gün başqa bir daş gözümə sataşdı. Onun da digər tərəfində Ay şəkli var idi. İnanın, bu gün burdakı Xanəgahın bəlkə də hər bir daşı gizli rəmzlərlə zəngindir.

Kamal müəllim sonda Xanəgahın Azərbaycan tarixi və vətəndaşı üçün vacibliyini vurğulayır: 

-“Hər insan bir kainatdır” ideyası var. Xanəgah bu gün milli yaddaş sistemindəki “insan kiçik kainatdır” tezisini əsaslandıracaq mühüm yerlərdən biridir. Bura hamı üçün açıq olan süfrədir. Hamı buradan qidalana bilər.Təbii ki, əgər könlündə ilahi eşq, irfani məhəbbət varsa... Hər bir insan həm də öz məqsədinə gedən oxdur. O istəsə bu xanəgahı özünə aparan kaman kimi istifadə edə bilər. xanəgah kaman kimi onun əlindədir. İstəsə özünü ox edib hədəfinə çata bilər.

Elmin Nuri