Ölkəmizin fəxri olan, olduqca mötəbər elmi məclislərdə, elmi mərkəzlərdə xalqımızın nüfuzunu hər zaman yüksəldən, elm aləmində bir Azərbaycan zirvəsi yaradan görkəmli alimimiz Rafiq Əliyevlə hərdən söhbət etmək imkanı yaranır. Mən bu imkanın hər anında onun elmi mülahizələrini eşitməyə çalışıram. Onun hər cümləsində müasir elmin nəfəsi, ab-havası duyulmaqdadır. Bu günlərdə yenə belə bir söhbətimiz oldu. Bu söhbət o qədər maraqlı oldu ki, mən onu başqaları ilə də bölüşmək istədim. Həm də bu söhbəti bir jurnalist mövqeyindən yox, elmi mövqedən oxuculara catdırmaq ehtiyacı duydum. Ola bilsin ki, belə bir söhbət elm aləminə təzə gələn gənclərimiz üçün də çox faydalı oldu. 

Bu gün Rafiq müəllimin 77 yaşı tamam olur. Əgər arxasında böyük sirrlər gizlənmiş 7-lik sistemi ilə götürsək bu gün onun yubileyidir. Söhbətimizin bu gün təqdim etdiyim hissəsi qoy həm də bir yubiley yazısı olsun.

 

Uzun əsrlər boyu əsasən rasional məntiqlə araşdırmalar aparan dünyəvi elmlər, nəhayət ki, XX əsrin ikinci yarısından etiraf etməyə başladılar ki, rasional olmayan amilləri də nəzərə almadan mükəmməl elmi araşdırmalar aparmaq mümkün deyil. Amma, bu da hər kəsə aydın idi ki, dünyəvi elmlərin o rasional olmayan amilləri nəzərə almağa hələ güçü catmır. Elm adamlarına o da məlum idi ki, rasional olmayan amilləri nəzərə ala bilmək üçün  elmin müasir paradiqmasında mühüm dəyişikliklər baş verməlidir. Bu paradiqmada o zaman ciddi dəyişkliklər isə o zaman mümkün ola bilərdi ki, riyaziyyat elmində ciddi, məqsədyönlü dəyişikliklər baş versin. Belə bir dəyişiklikliyin baş verməsi isə  elmdə inqilab hadisəsi idi. Belə bir inqilabı başlamaq xoşbəxtliyi ötən əsrin 60-cı illərində azərbaycanlı alim, dahi Lütvi Zadəyə nəsib oldu. Qeyri-səlis riyaziyyatın yaranması ilə kompüter sürətlə inkişaf etdi. Digər elm sahələrində tədqiqatların xarakteri dəyişməyə başladı. Ümumiyyətlə dünyəvi elm sahəsində çiddi bir canlanma baş verdi. Elm, insan həyatına daha çox müdaxilə etməyə başladı. Artıq robotlar haqqında olan fantaziyalar həqiqətə çevrilməyə başladı. Elmin ön cəbhəsi yarandı. Azərbaycan xalqının fəxridir ki, L. Zadə qüdrətindən güc alan bu ön cəbhənin ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan professor Rafiq Əliyev də bizim xalqın nümayəndəsidir və bizimlə birlikdə Bakıda yaşayır. Rafiq müəllimi sevən, onunla dostluq edən, onun biliklərindən faydalanan hər bir kəs bu böyük və təvazökar, davranışı ilə də nümunəvi bir ziyalımızla fəxr edir.

 

 

- Şükür ki, hər şey yaxşıdır, gördüyünüz kimi yenə iş başındayam  və uzun illər boyu olduğu kimi, işim başımdan aşır və düz əməlli istirahət etməyə vaxtım yoxdur.

 

 

- İndi məşğul olduğum elmi araşdırmalar uzun müddət  bu sahədə aparılan işlərın davamıdır.  Onlar barədə qısa olaraq belə danışmaq olar:  indiyə kimi  idarəetmə proselərində, qərar qəbul etmə, obrazların tanınması...  yəni insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində  aparılan tədqiqatlada  belə qəbul edilirdi ki, ciddi metodlarla əldə olunmuş informasiyalar yüzdə-yüz doğru informasiyalardır.  Bu informasiyalar müxtəlif şəkildə ola bilərdi. İstər  deterministik, istər ehtimal şəklində, statistik formada olsun, ya qeyri səlis formada, belə qəbul edirdilər ki, bu informasiya yüzdə-yüz düzdü. Amma, diqqət yetirilmirdi, soruşulmurdu ki, həmin informasiyalara nə dərəcədə etibar etmək olar? Onun  dürüstlük dərəcəsi nə qədərdir? Əməliyyatlar bu informasiyalar üzərində tam dürüst  bir informasiya kimi aparılırdı.  Amma, əslində bu informasiyaların dürüstlük dərəcəsinə diqqət verməyə də çox ehtiyac vardır. Çünki, yekun nəticənin dəqiqliyi,  üzərində əməliyyat aparılan informasiyaların nə dərəcədə dəqiq olmasından çox asılıdır. Baxın, misal üçün, tutaq ki, bizə deyilir ki, eşikdə havanın tempaturu 11 dərəcədir. O zaman dərhal soruşmaq olar:- Siz buna nə dərəcədə əminsiniz? Yaxud, sizin  irəli sürdüyünüz ahəngyol nəzəriyyəsinin təbiri ilə desəniz ki, filan sosial mühitdə ahənglik dərəcəsi 60 faizdir. Dərhal sual oluna bilər ki, Siz buna nə dərəcədə əmisiniz? İndi diqqət verin, tutaq ki, Siz deyəndə ki, filan sistemdə ahəng  60 faizdir, bunu müəyyən ehtimalla deyirsiniz. Amma hansı ehtimalla? Axı bu ehtimalın qiyməti [0, 1] arasında dəyişir.  Görürsünüzmü,  burada ehtiyac yaranır deyəsiniz ki, filan ehtimalla, 60 faizdir. Yəni, artıq ahəngin dərəcəsindən danışarkən fikrinizi bir yox, iki rəqəmlə ifadə etmək lazım gəlir. 

Əvvəllər, istənilən elm sahəsində istər fizika, kimya, humanitar elmlər və s. elmlər sahəsi olsun, informasiyalar  bir ədədlə ifadə olunurdu. Məsələn  1, 3, 8... yaxud ehtimal paylanması şəkilində,  ya ehtimal şəklində, ya interval şəklində və s.  Əslində isə, bir rəqəmlə ifadə edilən zaman dəqiqlik lazımi səviyyədə olmur.  Beləliklə, hər bir informasiyanın yanında onun dürüstlüyünə  əminlik dərəcəsinin göstərilməsinə də ehtiyac var. 

Siz həm də riyaziyyatçı kimi bilirsiniz ki, riyaziyyat elminin kökündə çoxluqlar dayanır. Aydındır ki, çoxluqlar dəyişirsə, onun hesabı da dəyişir, onun üzərində əməliyyatlar, təhlillər də dəyişir. Deməli, ədədin yanında dürüstlüyünə əminlik dərəcəsini yazanda artıq çoxluqda  hər bir obyekt, element barədaki informasiyanı  bir ədədlə yox,  iki ədədlə nəzərə almaq lazımdır. Həm informasiyanın özünün qiyməti, həm də onun dürüstlük dərəcəsi. 

Bəs belə ikili göstərilən rəqəmlər üzərində necə işləməli? Bu istiqamətdə düşündüyümüz zaman, təvəzökarıqdan kənar olmasın,  bir ideya yarandı. Bu isə yeni bir nəzəriyyənin formalaşmasına səbəb oldu. Biz, rəhmətlik L. Zadə ilə bu istiqamətdə işlədik. İlyarım əvvəl “Z ədədlər nəzəriyyəsi və tədbiqi” adlı yeni bir kitab yazdıq. İki fəslini o yazdı, üç fəslini mən. Amerikada nəşr olundu. Yəni bu kitab o cür ədədlərin – yanında dürüstlük dərəcələri göstərilən ədədlərin üzərində əməliyyatları necə aparmağa, necə işləməyə həsr olunub.

Amma indi yeni bir istiqamətdə  yeni bir nəzəriyyə üzərində fikirləşirəm. Real həyatda həm ehtimal qeyri-müəyyənliyi var, həm də qeyri-səlislik dərəcəsi. Qeyri-səlislik də nəzərə alındıqda, aydındır ki,  ehtimal haqdakı fikri bir rəqəmlə ifadə etmək olmaz.  Yəni müəyyən intervaldakı, sonsuz sayda ehtimallar barədə danışmaq lazım gəlir. Qeyri-səlisliyin ortaya qoyduğu o ehtimallar üzərində məhdudiyyət də qoymağa ehtiyac yaranır.  Hər hansı bir informasiyanı üç rəqəmlə ifadə etmək zərurəti yaranır.  Deməli, bizim baxdığımız çoxluqda hər bir elementi üçlü olaraq ifadə  etmək lazım gəlir: 1) informasiyanın özünü qiymətləndirən çoxluqlar;  2) onun dürüstlüyün ifadə edən çoxluqlar və bir az əvvəl dediyim 3) ehtimallar çoxluğu. 

Çoxluq barədə ənənəvi təsəvvürdə, hər bir element bur rəqəmlə ifadə olunduqda, onun üzərində işləmək asandır və və bu üsullar elmdə çox yayılıb.  Amma çoxluqdakı hər bir obyekt, element 3 çoxluqla ifadə olunduqda onun üzərində işləmək metodlarına hələ elmdə baxılmayıb.  

Bu barədə danışdıqda Amerikadakı bəzi dərsliklərdə  olan bir yazını yada salmaq istəyirəm. Orada belə bir fikir var:  verilənlər(məlumatlar) okeanında boğulduq, amma bir damla bilik tapa bilmədik!  

 

       

- Çəkdiyiniz misal üzərində fikrimi davam etdirmək istəyirəm. Biz hər çiçəyin barəsində, onun kimyəvi tərkibi, başqa xüsusiyyətləri barədə daha ətraflı, dəqiq məlumatlar bilməklə, onların cövhərlərinin kombinasiyaları barədə daha ətraflı məlumatımız  daha çox olduqca, müalicə üçün daha qiymətli cövhər çəkə bilərik.  Baxın, mənim haqqında danışdığım bu “üçlü coxluq”  hər bir obyekt barədə daha ətraflı, daha dəqiq məlumatların toplanmasına kömək edir. Bu isə, məlumatlar çoxluğundan daha qiymətli bilik əldə etməyə kömək edir.

 

 

- Siz bunu fəhmlə çox yaxşı tutdunuz. Zadənin belə bir  cümləsi var: rusların “doveritelniy interval” dediyi etibarlılıq intervalı  biz baxdığımız əminlik anlayışı deyil.  Əminlik dərəcəsi fərqli  bir şeydir.  “Etibarlılıq intervalı” anlayışı müəyyən statistik paramaetrlərin bəlli bir intervalda qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, etibarlılıq intervalı deyəndə, Siz deyirsiniz ki, etibalılıq intervalını 90, 95, 99 götürsəm onda nəticənin ehtimalı müəyyən fərqlərlə,  harada olacaq. Amma əminlik dərəcəsi deyəndə, düşünülür ki, konkret bir rəqəmə nə dərəcədə əmin olmaq olar.  Ona görə də bunlar fərqli anlayışlardır.

 

- Əslində sosiologiya elmində Sizin indi üzərində işlədiyiniz araşdırmalara çox böyük ehtiyac vardır. Mən, hər zaman öz tələbələrimə sosiologiya elmi barədə ilkin məlumat verəndə soruşuram: - Sizcə, ən çətin elm sahəsi hansıdır? Böyük əksəriyyət dərhal cavab verir: - fizika! Mən onlara deyirəm:- bir qədər kobud müqayisədə olsa da, belə demək olar: fizika cansız hissəciklər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdəki qanunauyğunluqları axtarır, izah edir. Ondan bir az mürəkkəb biologiya elmidir. Çünki, biologiya elmi canlı hissəciklər arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdəki qanunauyğunluqları axtarır, izah edir. Onlardan da daha cətin elm sahəsi sosiologiyadır. Çünki, sosiologiya elmi canlı və şüurlu hissəciklər –insanlar, sosial qruplar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdəki qanunauyğunluqları axtarır. 

Bu təxmini deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, klassik riyaziyyat sosioloji araşdırmalarda lazımi köməkliyi göstərə bilmir. Çünki, bu “canlı və şüurlu hissəciklər” arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdən alınan informasiyalar bir ədədlə, intervalla, ehtimalla lazımi səviyyədə ifadə oluna bilmir. Ona görə də, indiki  riyaziyyatın tətbiqi ilə aparılan sosioloji təhlillər əsasında alınmış nəticələrə əminliklə etibar etmək mümkün olmur. Əksinə, indiki riyaziyyat, müəyyən hallarda səhv nəticələrin alınmasına rəvac verir. Ona görə Siz danışdıqca, araşdırmalarınızın sosiologiya elmində, eləcə də başqa elm sahələrinin inkişafında necə böyük bir rol oynayacağını düşünəndə Sizinlə bir daha fəxr etdim!