Təhsil sahəsində uğur qazanmış ölkələrin təcrübəsi bizə göstərir ki, köklü dəyişikliklər yalnız islahatlarla deyil, həm də təməl dəyərlərə söykənən yanaşma ilə mümkündür. Azərbaycanda zaman-zaman aparılan islahatlar olsa da, bu dəyişikliklərin əksəriyyəti sistemli transformasiyaya çevrilməyib.
Maraqlıdır, təhsildə uğura nail olmuş ölkələrdən hansı nümunələri götürməliyik ki, bu nümunələr bizdə dərin və davamlı dəyişikliklərə səbəb ola bilsin?
AzEdu.az-a danışan təhsil eksperti Kamran Əsədov müxtəlif ölkələrin - Finlandiya, Sinqapur, Estoniya, Kanada və Yaponiyanın təcrübəsindən çıxarılan nəticələri Azərbaycanın mövcud reallıqları ilə müqayisə edib:
“Təhsil sahəsində dərin və davamlı nəticələrə nail olmuş ölkələrin təcrübələri göstərir ki, uğurlu təhsil sistemi yalnız struktur dəyişikliklər və texniki islahatlarla deyil, eyni zamanda dəyərlərə əsaslanan fəlsəfi yanaşma, məqsədyönlü planlama və ardıcıl idarəetmə ilə formalaşır. Azərbaycanda təhsil sahəsində son onilliklərdə müxtəlif mərhələlərdə islahatlar aparılsa da, bu dəyişikliklərin mühüm hissəsi epizodik xarakter daşıyıb və sistemli transformasiya üçün kifayət etməyib. Dünya təcrübəsini nəzərə alaraq, Azərbaycan təhsilində ciddi dəyişikliklərə səbəb olacaq nümunələri öyrənmək və tətbiq etmək zərurəti daha da aktuallaşır. Bu dəyişikliklər sistemin əsas sütunlarını - müəllim hazırlığı, kurikulum məzmunu, qiymətləndirmə modelləri, məktəb idarəçiliyi və sosial ədalət prinsipini hədəfə almalıdır.
Finlandiya modelində təhsilin mərkəzində şagird və müəllim dayanır. Bu sistemin əsas üstünlüklərindən biri müəllim peşəsinə olan yüksək ictimai etimad, onların ali pedaqoji təhsil səviyyəsində hazırlığı və təhsilin az test, çox məzmun yönümlü olmasıdır. Azərbaycanda isə müəllim peşəsinə münasibətdə hələ də ictimai etimadsızlıq müşahidə olunur. Müəllimlərin əməkhaqqı kifayət qədər rəqabət qabiliyyətli deyil və bu peşəyə qəbul zamanı kəmiyyətə üstünlük verilməsi keyfiyyəti zəiflədir. Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun 18.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, təhsilin keyfiyyətinin əsas təminatçılarından biri müəllimin peşəkarlığıdır. Buna baxmayaraq, müəllim hazırlığı sistemimizdə praktik yönümlülük zəifdir, pedaqoji fakültələrdə müasir metodologiya və texnologiyalar üzrə tədris imkanları məhduddur. Əgər Finlandiya modelindən öyrəniləcək əsas nəticə varsa, bu, müəllim hazırlığını və təlim-tərbiyə sistemini köklü şəkildə yenidən təşkil etmək zərurətidir.
Sinqapur təcrübəsində əsas diqqət təhsil idarəçiliyinin strateji planlamasına və nəticə əsaslı sistemə yönəlib. Bu ölkədə məktəb rəhbərləri xüsusi liderlik məktəblərindən məzun olmalı və geniş hazırlıq keçməlidirlər. Azərbaycanda isə məktəb direktorlarının çoxu inzibati təyinatla gəlir, onların pedaqoji rəhbərlik bacarıqları sistemli şəkildə formalaşmayıb. Bu fərq nəticə etibarilə məktəb daxilində tədris keyfiyyətinə, müəllim motivasiyasına və şagird nailiyyətinə birbaşa təsir edir. Təhsildə strateji idarəetmənin zəifliyi, diaqnostik qərarvermə mədəniyyətinin olmaması, məlumatların dəyərləndirilməsində səmərəsizlik ölkədə planlama və nəticə arasında uçurumu dərinləşdirir. “Təhsil haqqında” Qanunun 5.1-ci maddəsində qeyd edilir ki, təhsildə idarəetmə şəffaflıq, hesabatlılıq və nəticəyə yönəlik fəaliyyət prinsipləri ilə həyata keçirilməlidir. Mövcud idarəetmə isə bu prinsiplərin tətbiqindən uzaqdır və əsasən texniki hesabatçılıq üzərində qurulub.
Estoniya son on ildə təhsil sistemini rəqəmsallaşdırmaqla PISA nəticələrində Avropa üzrə ilk beşliyə daxil olub. Bu ölkədə məktəblər tam olaraq dövlətin hazırladığı mərkəzləşdirilmiş rəqəmsal platformadan istifadə edir. Şagirdlər və müəllimlər üçün ödənişsiz resurs bazası mövcuddur və tədrisin bütün mərhələləri texnologiya ilə inteqrasiya olunub. Azərbaycanda isə rəqəmsallaşma pandemiya dövründə epizodik tədbir olaraq tətbiq edilsə də, bu istiqamətdə uzunmüddətli strategiya və dayanıqlı sistem qurulmayıb. Müəllimlərin rəqəmsal bacarıqları arasında ciddi fərqlər var, bölgələrdə texniki təminat bərabər deyil. Bu, təhsildə regionlararası uçurumun dərinləşməsinə səbəb olur. 2022-ci ilin Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, Bakı ilə regionlar arasında kompüterlə təchiz olunmuş məktəblərin nisbəti 1:3 səviyyəsindədir. Bu fərqin azalması üçün mərkəzləşdirilmiş, vahid texnoloji təhsil platforması yaradılmalı və məktəblər tam inteqrasiya olunmalıdır.
Kanada təhsilində inklüzivlik və fərdi yanaşma əsas dəyər kimi qəbul olunur. Burada hər bir şagirdin öz potensialına uyğun inkişaf etməsi təmin edilir. Əlilliyi olan şagirdlər, etnik azlıqlar və sosial həssas qruplar üçün xüsusi proqramlar mövcuddur. Azərbaycanda isə inklüziv təhsilin hüquqi bazası mövcud olsa da, praktikada hələ də əhatəlilik zəifdir. 2023-cü ildə yalnız 30 məktəbdə inklüziv siniflər fəaliyyət göstərib və bu siniflərdə ümumilikdə cəmi 57 şagird təhsil alıb. Bu statistika göstərir ki, inklüzivlik hələ də geniş tətbiq sahəsinə malik deyil və sosial ədalət prinsipi təhsil mühitində tam əks olunmur. “Təhsil haqqında” Qanunun 5.3-cü maddəsində təhsilin əlçatanlıq və bərabərlik prinsipi vurğulansa da, reallıqda imkanlı ailələrin uşaqları özəl məktəblərdə, zəif təchizatlı ailələrin övladları isə resurssuz dövlət məktəblərində təhsil alır. Bu tendensiya dərinləşərsə, təhsildə sosial təbəqələşmə qanuniləşəcək.
Yapon təhsil sistemi isə intizam, kollektiv məsuliyyət və əxlaq tərbiyəsi üzərində qurulub. Yapon məktəblərində şagirdlər təkcə dərs oxumaqla yox, həm də sinif otağının təmizliyində, məktəbin idarə olunmasında iştirak edirlər. Bu model şagirdin həm sosial məsuliyyət hissini gücləndirir, həm də onun ictimai həyata adaptasiyasını təmin edir. Azərbaycanda isə bu sahədə formallıq hakimdir. “Həyat bilgisi” və “Tərbiyə saatı” kimi dərslər əksər məktəblərdə ya keçirilmədən formal hesabatla başa vurulur, ya da sadəcə “nizam-intizam” yönümlü danışıq formatında icra olunur. Halbuki təhsil təkcə akademik nailiyyət deyil, eyni zamanda vətəndaşlıq şüurunun formalaşmasıdır. Bu sahədə Yapon modelinin tətbiqi məktəbin həm tərbiyə, həm də sosial öyrənmə məkanı kimi yenidən qurulmasına səbəb ola bilər.
Bu təcrübələrdən öyrəniləcək əsas nəticə ondan ibarətdir ki, təhsil sisteminin transformasiyası üçün konseptual dəyişikliklər tələb olunur. Müəllim peşəsinin prestijinin artırılması, məktəb idarəetməsində peşəkarlıq, rəqəmsallaşma ilə bərabər texniki və pedaqoji hazırlığın uzlaşdırılması, kurikulumun çevik və tətbiq yönümlü hala gətirilməsi, qiymətləndirmə sisteminin stress yox, təşviq yaratması, inklüzivliyin real tətbiqi, vətəndaşlıq tərbiyəsinin sinif otağında canlandırılması təhsil sistemində köklü dəyişikliyin başlanğıc nöqtələri olmalıdır.
Əgər bu prinsiplər rəhbər tutulmazsa, təhsil islahatları kağız üzərində qalan, formal hesabatlarla dolu, lakin real nəticə verməyən bir sistemin davamı olacaq. Halbuki təhsil yalnız bir sektoral sahə deyil, cəmiyyətin gələcəyini formalaşdıran ideoloji və strateji sahədir. Ona verilən dəyər, ölkənin gələcəyinə verilən qiymətdir. Azərbaycanın qarşısında duran ən mühüm vəzifə isə bu dəyəri dərk edib onu dayanıqlı modelə çevirməkdir”.
Zeynəb Rzayeva
