Qızmar bir yay günü. Eynşteynin bağ evi. 1930-cu il, 19 avqust... Dünyanın iki dahisi - Eynşteyn və Taqor bəşəriyyəti narahat edən məsələlərdən danışırlar. 

Taqor: Biz bu gün doktor Mendellə, bu yaxınlarda ortaya çıxan riyazi hesablamaları araşdırdıq, bu hesablamalara görə, elementar dənəciklərin (zərrəciklərin) yaşadığı çevrədə gözlənilməzliklər ola bilər; bu isə, dünyada baş verənlərin sonu öncədən bəlli olmayan bir yolla getdiyini göstərir.

Eynşteyn: Düzdür, bu dediklərinizin doğruluğunu göstərən faktlar var, ancaq bu o demək deyil ki, olayların nəyə görəsə, hansısa səbəbdən baş verdiyini bütünlüklə danmaq olar.

Taqor: Ola bilsin belədir, olayların nədən baş verdiyini, onları doğuran elementlərdən ayırmağa dəyməz; sanasan hansısa bir güc, bu elementləri bəlli bir anlaşmaya gətirib, dünyanın  gerçəkliklərini yaradır.

Eynşteyn: Kimlərsə dünyanın düzənini anlamaq üçün metafizikaya üz tutur. Özlüyündə isə, böyük elementlər öz aralarında birləşərək, varlığı lazımi yönə aparırlar, çox kiçik elementlərdə də bu var, ancaq biz bunu sezə bilmirik.

Taqor: Belə çıxır, varlığın kökündə ikilik – duallıq dayanır, burada başıpozuq döyükmələrlə-impulslarla, yönverici istəm biri-biri ilə çəkişməkdədir, sonucda bu yönverici istəm, impulslara üstün gələrək, varlığı düzgün sxemlərlə qurulmağa doğru  çəkib apara bilir.

Eynşteyn: Çağdaş fizika elmi burada bir anlaşılmazlıq görmür. Buludlar uzaqdan bütöv görünür; bir az yaxından baxanda isə onun qarmaqarışıq su damlalarından qurulduğunu görürsünüz.

Taqor: Mən burada insan psixikası ilə uzlaşma da görürəm. Bizim istəklərimiz, umduqlarımız da, başıpozuq-xaotik durumda olur, ancaq xarakterimiz bu elementləri cilovlayıb, onları uyumluğa gətirə bilir. Bu elə fiziki dünyada baş verənlərə bənzəmirmi? Burada elementlərin insan istəminə qarşı çıxıb, dirəniş göstərməsi ola bilərmi? Fiziki dünyada da elə, bu sayaq prinsiplər ortaya çıxaraq, elementləri yönəldib, lazımi sxemlər üzrə qurmurmu?

Eynşteyn: Burada ayrıca götürülmüş elementdə belə, dayanıqlı bir quruluşun olduğu faktı ilə üzləşirik; örnək üçün, radium elementinə baxsaq, onun öz bəlli qurluşunu, sürəkli olaraq saxladığını görəcəyik.

Taqor: Belə olmasaydı, varlığın keçdiyi yeniləşmə yolu da çox anlaşılmaz görünərdi. Gözlənilməzliklərlə, öncədən bəlli olanların sürəkli bir harmoniyası vardır, bütün yeniliklərin, yaşarılıqların sonsuz qaynağı da elə budur.

İnsanın bütün işlərində, hansısa qapalı sferada özünü göstərən diribaşlıq, sərbəstlik vardır, bunlar bizim kimliyimizi üzə çıxardır. Bu lap Hindistandakı musiqi sistemi kimidir, burada musiqinin necə çalınacağı, Avropada olduğu kimi, dəyişməz qəliblərə salınmamışdır. Bizim musiqi bəstəçiləri melodiyanın, ritmlərin bitkin bir sxemini öncədən açıqlayır, verilən bəlli bir çevrənin içində, çalğıçı bu melodiyanı öz yozumu ilə çala bilər. O, melodiyanın daşıdığı harmoniyanın buyruqlarına uyğun çalmalıdır, yəni, bəlli musiqi düzənini pozmadan, ürəyindən keçənləri də öz çalğısına qatıb, istədiyi kimi çala bilər. Biz böyük musiqi bəstəçilərimizi yüksək dəyərləndiririk, ancaq onların qoşduğu musiqini səsləndirən çalğıçıdan, özünün artırdığı yeniliklərlə, bəzəklərlə, bu bəstəni gözəlləşdirməyi, ürəyəyatımlı bir biçimə salmağı da umuruq. Yaradıcılıqda, biz yaşamın bu başlıca yasasını gözləməyə çalışırıq, biz onu pozmadan, öz kimliyimizin çevrəsində, yetərincə özgürlük qazana, istəklərimizi gerçəkləşdirməkdə böyük uğurlar qazana bilərik.

Eynşteyn: Bu dedikləriniz, musiqi çalğıçılığının uzun illər boyunca yüksəlib, çox böyük yetkinliyə çatdığı yerlərdə ola bilər, belə olanda  musiqinin insan anlağını yaxşılığa doğru dəyişə bilmək gücü də yaranır. Avropada, lap çoxdan, musiqi xalqla doğmalığını itirib, onun dünyaduyumuna yadlaşıb, az qala, ancaq bu işin bilicilərinin anlaya, duya bildiyi, gizlinlərlə dolu bir incəsənətə çevrilmişdir.

Taqor: Siz avropalılar, ellikcə, özünüzün bu çox ağır qavranılan musiqinizə alışmağa çalışmalısınız. Hindistanda musiqini səsləndirərkən yol verilən azadlıq ölçüsü, çalğıçının yaradıcı kimliyi ilə sıx bağlıdır. O bəstəçinin qoşduğu mahnını, özününkü kimi çalıb oxuya bilər, ancaq bunun üçün gərək onun, çaldığı bu melodiyanın ritmik quruluşunu qavramaq bacarığı da olsun.

Eynşteyn: İncəsənət örnəkləri böyük ülgülərə arxalandıqca, melodiyanın daşıdığı ideyanı bütünlüklə açıqlaya bilir, bununla yanaşı bu açıqlama üçün çoxlu musiqi yozumları – variasiyaları düşünüb tapıla bilir. Bizim musiqilərdə isə, bu variasiyalar da öncədən bəllidir...

Taqor: Biz davranışlarımızda yaxşılıq ülgülərini gözlədikcə, öz mənliyimizi gerçəkləşdirmək üçün ən böyük azadlıq qazanmış oluruq. Davranışın arxalandığı prinsip belə olmalıdır, ancaq burada xarakter, yəni, bizi bu prinsiplə davranmağa yönəldən gücümüz, bir də bu prinsiplə ərsəyə yetən mənliyimiz, bizim öz yaradıcılığımız – özümüzün özümüzü yaratmağımız olacaqdır. Bizim musiqidə, çalğıçının yaradıcılıq azadlığı ilə, öncədən verilmiş, yerinə yetirilməsi lazımi düzənlər qoşalaşır.

Eynşteyn: Şərqilərin sözləri dəyişilə bilərmi? Yəni, oxuyan bu şərqini özünün qoşduğu sözlərlə səsləndirə bilərmi?

Taqor: Olar. Bizdə Benqaliyada bu sayaq şərqi oxunuşu vardır - biz buna kirtan deyirik - burada oxuyan şərqiyə özündən söz artıraraq, onu istədiyi kimi yozub oxuya bilər. Bu isə, şərqini izləyənlərdə çox böyük coşqunluq yaradır, oxuyanın o andakı çılğınlığı, onlara da çox gözəl duyğular aşılayır.

Eynşteyn: Çalınan musiqidə metrik forma, başlanğıcdan  sonacan dəyişməz qalırmı?

Taqor: Qalır. Siz burada bəlli bəstənin çevrəsindən çıxa bilməzsiniz; çalğıçı özünün bütün yozumlarında musiqinin bəlli ritmini, metrikasını gözləməlidir. Sizin Avropa musiqisində metrikanı dəyişmək olar, ancaq melodiyanı dəyişməyə yol verilmir.

Eynşteyn: Hind musiqisini söz oxumadan çalırlarmı? Söz oxumadan çalınan musiqi dinləyicilər üçün anlaşılan olurmu?

Taqor: Bizdə elə şərqilər var, ondakı oxunan sözlərin anlamı olmur, yəni oxuyan bu sözlərdən, notsayağı yararlanır, musiqiyə züy tutur. Şimali Hindistanda musiqi çalğıçılığı Benqaliyadakına oxşamır, orada musiqi dinləyiciyə hansısa sözü çatdırmaq üçün çalınmır, çalğının üstündə söz oxunmaya da bilər. Buradakı musiqi çox dərindir, olduqca incədir, melodiya addım-addım yüksələrək, özünün yetkinliyinə çatır.

Eynşteyn: Bu musiqilər çoxsəslidirmi?

Taqor: Burada çalğı alətlərindən, harmoniyanı saxlamaq üçün yox, ritmi gözləmək üçün yararlanırlar, yəni, bununla musiqinin bir az da tutarlı, dərin olmasına çalışırlar. Elə sizin musiqinin bütünlüklə bəlli bir harmoniya ilə yüklənməsi də, onun melodiyasını korlamır.

Eynşteyn: Mən isə deyərdim, bizim musiqidə harmoniyanın melodiyanı korlaması da olur. Mən harmoniyanın melodiyanı “üfürüb şişirtdiyi” durumları deyirəm.

Taqor: Melodiya ilə harmoniya şəkildəki xətlərlə boyalar kimidir. Qrafika ilə çəkilmiş şəkil bitkin bir gözəllikdə ola bilər; onu boyamaq isə qarışıqlıq, anlamsızlıq yaradardı. Ancaq başqa örnəklərdə, boyalarla xətlərin birləşmələrindən olduqca gözəl rəsmlər yaranır, sözsüz, burada gərək boyalar xətləri sıxışdırıb görünməz eləməsin.

Eynşteyn: Bu çox gözəl bənzətmədir; burası da var, yaranışına görə, xətlər boyalardan qat-qat öncə törəyib. Görünür, sizin melodiyalar öz quruluşuna görə, bizimkilərdən qat-qat dolğundur. Ola bilsin bu deyilənlər Yapon musiqisi üçün də doğru olsun.

Taqor: İstər Şərq, istərsə də  Qərb musiqisi olsun, bunların bizim anlağımızı necə yönətdiyini araşdırmaq asan bir iş deyildir. Qərb musiqisi məni çox duyğulandırır; mən bu musiqinin quruluşca geniş, kompozisiyaca böyük, gözəl bir musiqi olduğunu duyuram. Bizim musiqi məni iliyimə kimi duyğulandırır, bu, onda çox dərin bir lirizm olduğu üçündür. Avropa musiqisi öz xarakterinə görə epikdir, bu musiqinin qoşulmasına çox böyük əməklər qoyulmuşdur, öz quruluşuna görə onu qotik (qotik tikililərin damı ox kimi göyə tuşlanmış olur. Taqor onu misal çəkməklə insanları ucalığa aparan musiqini nəzərə çatdırmaq istəyir – E.N.) musiqi adlandırmaq da olar.

Eynşteyn: Bax elə sizin indicə dediklərinizi, biz avropalılar sonacan özümüz üçün aydınlaşdıra bilməmişik. Biz bilmək istəyirik, görəsən, bizim musiqi insanın fundamental duyğularındanmı qaynaqlanır, yoxsa, bu ötəri-keçici duyğularımızın törəməsidir, səslərin uyuşmasının(konsonansın), küyə (dissonasa) çevrilməsi gerçəklikdir, yoxsa bu bizə belə gəlir?  

Taqor: Onu deyə bilərəm, fortepianonun səslənməsi məni bir az çaşdırır. Skripkanın səsi, qat-qat artıq ürəyimə yatır.

Eynşteyn: Görəsən, gəncliyində Avropa musiqisi eşitməyən yaşlı indus, ona ilk qulaq asanda, hansı duyğuları yaşayacaqdır?

Taqor: Ötənlərdə, mən bir ingilis musiqiçisindən, bir klassik musiqi örnəyini götürüb, mənim üçün araşdırmasını ummuşdum, ondan hansısa musiqi parçasını gözəl çala bilməsi üçün, hansı elementlərdən yararlandığını soruşmuşdum.   

Eynşteyn: İşin ağırlığı da elə bundadır, istər Şərqdən, istər Qərbdən götürülmüş gözəl musiqi örnəklərini araşdırmaq baş tutan iş deyil.

Taqor: Dinləyiciləri belə dərindən duyğulandıran musiqidə bir sonsuzluq vardır, o, çalğının məcrasına sığmır, eşitdiyimiz çalğı, özündən qat-qat böyük olan bir anlamı bizə andırsa da, ancaq onun hamısı deyil.

Eynşteyn: Bizim bu yöndə apardığımız bütün köklü araşdırmalar, o sıradan incəsənətin insana aşıladığı duyğuları öyrənməyimiz  də, istər Avropada, istərsə də Asiyada olsun, sürəkli olaraq, hansısa anlaşılmazlıq pərdəsinə bürünmüş gerçəkliklə üzləşəcəkdir. Elə bu, qarşımızda gördüyümüz qırmızı çiçək də, mənim üçün bir, sizin üçün isə başqa anlam daşıyır.

Taqor: Buna baxmayaraq, Şərq ilə Qərb insanları arasında, qarşısıalınmaz bir yaxınlaşma da getməkdədir, bu isə istər Şərqdən, istərsə də Qərbdən olan kimsələrin duyumlarının universal standartlara uyğunlaşmasına gətirib çıxarmaqdadır.

Elmin Nuri